در آغاز قرن بیست و یکم ، پیشرفتهای فناوری و گسترش پدیده جهانی شدن، چالشها و فرصتهای فراوانی را برای کشورها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه به وجود آورده است. با تغییرات سریع و شگرف در دنیای امروز توجه به نوآوری و طراحی سیستمی که بتواند محصولات و خدمات بهتری را برای عرضه به جهانیان تولید کند از مهمترین دغدغه های برنامه ریزان در کشورها بحساب می آید.

تدوین و راه اندازی سیستم ملی نوآوری(NIS) در بسیاری از کشورها باعث شده است که خلاقیت ها، ایده ها، مهارتها و نیروی انسانی بین دانشگاهها، مراکز تحقیقاتی و بخش های مختلف اقتصادی جامعه جریان یافته و از طریق تعامل بین این مراکز و توسعه فرهنگ نوآوری و کارآفرینی، توسعه اقتصادی در کشورها امکانپذیر گردد. . در طراحی سیستم نوآوری ملی که به ایجاد و ارتباط بین دولت، دانشگاه و صنعت اهمیت زیادی داده می شود

پارک های علمی و فناوری(STPs) بعنوان بستری مناسب برای توسعه همکاری های سه جانبه شناخته شده اند پارک های علمی و فناوری از طریق ارائه تسهیلات و حمایت موثر از احداث صنایع کوچک متکی بر نوآوری و افزایش قدرت رقابت در مؤسسات موجود و ایجاد یک فضای جذاب و زیر ساخت مناسب برای سرمایه گذاران خارجی می تواند به توسعه اقتصادی کمک شایان نماید.

مفهوم پارک های علمی و فناوری

پارک های موجود در جهان به دلیل داشتن اهداف و سیاست های گوناگون به اسامی متفاوتی مانند پارک علمی، پارک فناوری، پارک صنعتی، پارک کارآفرینان، مراکز نوآوری و شهرک های علمی و فناوری نامیده می شوند.

پارک های علمی و فناوری، محیط هایی مناسب برای استقرار و حضور حرفه ای شرکتهای فناوری، کوچک و متوسط واحد های تحقیق و توسعه صنایع و مؤسسات پژوهشی است که در تعامل سازنده با یکدیگر و با دانشگاه ها به فعالیت های فناوری اشتغال دارند. هدف نهایی این همنشینی، ایجاد چشمه های فناوری و تسهیل فرایند جذب، ارتقاء و انتشار آن است.

اهم این فعالیتها شامل بازار سنجی، ایده پردازی، پژوهش علمی، طراحی مهندسی، نمونه سازی، طراحی صنعتی، استاندارد سازی، تدوین دانش فنی، ثبت مالکیت فکری، فروش و عملیات مشاوره ای برای تولید محصولات فناوری و در عرصه تولید صنعتی و همچنین عرضه سایر خدمات تخصصی می باشد. همکاری های بین المللی برای استفاده از تجارب جهانی و همچنین حضور مؤثر در بازارهای فناوری جهان به منظور رسیدن به توسعه اقتصادی از اهداف راهبردی پارک های علمی و فناوری است. براساس تعریف ارائه شده توسط انجمن بین المللی پارک های علمی این پارک ها به شرح زیر معرفی می گردند « یک پارک علمی و فناوری، سازمانی است که به وسیله متخصصین حرفه ای مدیریت می شود و هدف اصلی آن افزایش ثروت در جامعه از طریق تشویق و ارتقاء فرهنگ نوآوری و افزایش رقابت سازنده میان شرکت ها و مؤسساتی است که متکی بر علم و دانش در محیط پارک فعالیت می کنند. برای دستیابی به این هدف یک پارک علمی با ایجاد انگیزش و مدیریت جریان دانش و فناوری میان دانشگاه ها، مراکز تحقیق و توسعه، شرکت های خصوصی و بازار، ایجاد و رشد شرکت های متکی بر نوآوری را از طریق مراکز رشد و فرآیندهای زایشی تسهیل می نماید.

در تعریف دیگری پارک ها را مرکزی می دانند که با در اختیار قرار دادن امکانات و خدمات از یک سو و مشاوره های لازم در زمینه های مدیریتی از سوی دیگر، ایجاد، پرورش و توسعه صنایع نوپا را سبب می شود. پارک های علمی و فناوری تسهیلاتی برای فعالیتهای پژوهشی و فنی هستند که زیر یک سقف عمل می کنند و از تجهیزات و امکانات موجود در پارک به طور مشترک استفاده می نمایند، همچنین دسترسی یکسانی به دامنه وسیعی از برنامه های فنی، حرفه ای و مالی داشته باشند.

پارک های علمی و فناوری دارای سه مشخصه اصلی هستند :

ـ توسعه املاک پارک از طریق واگذاری به شرکت های فناوری و مراکز تحقیق و توسعه.

ـ فعالیت سازمان یافته برای انتقال فناوری از دانشگاه ها به جامعه با حمایت دولت.

مشارکت مراکز آموزشی و پژوهشی، دولت و صنایع بخش خصوصی برای توسعه فناوری.

اهداف و وظایف پارک های علمی و فناوری

حدود دو دهه از طرح رویکرد نظام مند در مباحث نوآوری و فناوری می گذرد و در طول این مدت، این ابزار جایگاه ویژه ای در محافل سیاست گذاری نوآوری و فناوری در جهان به خود اختصاص داده است. از بازیگران کلیدی در این نظام ملی نوآوری، پارک های علمی و فناوری هستند. دولت ها و سازمان های مختلف از ایجاد پارک های علمی و فناوری اهداف مختلفی را دنبال می کنند.بطور کلی اهداف تاسیس پارک های علمی و فناوری را می توان بشرح زیر ارائه داد :

ـ تجاری سازی تحقیقات و تحقق ارتباط بخش های تحقیقاتی، تولیدی و خدماتی جامعه.

ـ حمایت از شرکت های متکی بر دانش فنی و جذب سرمایه های بین المللی و داخلی.

ـ حمایت از ایجاد و توسعه شرکت های کوچک و متوسط فناوری و پشتیبانی از مؤسسات و شرکت های تحقیقاتی و مهندسی نوآور با هدف توسعه اقتصاد دانش محور.

ـ کمک به افزایش ثروت در جامعه از طریق توسعه اقتصادی متکی بر فناوری و نوآوری.

ـ تکمیل چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنایع و تسریع روند انتقال فناوری با همکاری دولت.

پارک ها مجموعه ای از واحدهای صنعتی ـ پژوهشی و بعضاً با فناوری برتر، آشنا با تحقیق و توسعه و علاقمند به بهره گیری از خدمات پژوهشی و صنعتی و مستقر در محیطی با استعدادهای بالقوه نرم افزاری، اطلاعاتی و آزمایشگاهی می باشند که برای نیل به اهداف خود کارکردها و وظایفی را به عهده دارند :

ـ سازماندهی برای ارائه خدمات مؤثر و مورد نیاز به واحدهای فناوری به منظور کمک به رشد آنها.

ـ جلب و سازماندهی توانایی ها و امکانات بالقوه موجود در منطقه برای ایجاد پیوند بین امکانات و منابع دانشگاه ها و مراکز علمی، فناوری و صنعتی .

ـ ایجاد بسترهای مناسب به منظور ارتقاء دانش فنی در جهت رقابت در عرصه جهانی و جذب متخصصان و سرمایه گذاری های خارجی.

ـ فراهم نمودن فضای مناسب برای مشارکت واحدهای فناوری خارجی در پارک برای توسعه فناوری.

ـ کمک به ایجاد شرکتها و بنگاه های اقتصادی کوچک و متوسط جدید از طریق مراکز رشد واحدهای فناوری.

پارک های علمی و فناوری و دانشگاه ها

اگر چه پارک های علمی و فناوری ساختار مناسبی برای توسعه همکاری های سه جانبه دولت، دانشگاه و صنعت هستند، لیکن در این میان ارتباط پارک ها با دانشگاه ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. این اهمیت به حدی است که در بسیاری از کشورها، دانشگاه ها از طریق واگذاری اراضی و دریافت حمایت های مالی و منطقه ای اقدام به ایجاد پارک های علمی و فناوری در مجاورت خود می نمایند.

نقش دانشگاه ام ای تی (MIT) در ایجاد و رشد موسسات فناوری در منطقه بوستن آمریکا، تاثیر دانشگاه استنفورد در خلق و باروری دره سیلیکون و همکاری دانشگاه صنعتی شریف با پارک علمی و فناوری پردیس و بسیاری دیگر از دانشگاه ها کاملاً مشهود است.در کشور ما پس از تجربه شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان و ترویج ایده پارک ها و مراکز رشد در سال های اخیر، بسیاری از دانشگاه ها نسبت به ایجاد پارک علمی و فناوری اقدام نموده اند.

ارتباط بین آموزش عالی و بخش های مختلف اقتصاد نظیر پارک های علمی و فناوری نه تنها باید براساس سنت های آموزش عالی و وظایف کلاسیک آن جهت داده شود، بلکه نسبت به تغییر نیازهای ملی کشور و جهان اقتصاد پیرامون آن و عوامل رشد و توسعه فناوری می بایست، عکس العمل مناسب را نشان دهد. به علاوه، دانشگاه ها در اقتصاد کنونی با نقش فعالی که ایفاء می کنند، تاثیر بسیاری بر شتاب روند توسعه منطقه ای و ملی گذاشته و می گذارند. نقش های کلیدی دانشگاه ها در ارتباط با پارک های علمی و فناوری توسعه منابع انسانی، کمک های فنی به بنگاها و انتقال فناوری در صنایع کاربردی و پایه در محصولات جدید می باشد.

علاوه بر منافع ، سرمایه گذاری دانشگاه ها در پارک ها بدون توجه به روش های مناسب ایجاد پارک فناوری و عدم برنامه ریزی و سیاست گذاری صحیح می تواند تبعات ناگواری به همراه داشته باشد و پروژه توسعه پارک های علمی ـ فناوری ـ دانشگاهی را با شکست مواجه نماید. دانشگاه ها اهداف خاصی را برای راه اندازی پارک های علمی و فناوری در مجاورت دانشگاه ها دنبال می نمایند که از آن جمله می توان به مشارکت دانشگاه ها در توسعه اقتصادی منطقه، تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت و تجاری سازی نتایج تحقیقات دانشگاه اشاره کرد .

صرف نظر از اهداف اولیه دانشگاه در ایجاد پارک های علمی و فناوری در کنار دانشگاه ها این عمل دارای مزایای متعددی است که مواردی از آن به قرار، افزایش اعتبار دانشگاه در جامعه، انتقال تکنولوژی از دانشگاه به صنعت، ایجاد محیط کار برای دانش جویان و دانش آموختگان، ایجاد محیط مناسب برای راه اندازی شرکت های فناوری توسط اساتید دانشگاه و بهره گیری شرکت های مستقر در پارک ها از تخصص دانشگاهیان می باشد.

پارک های علمی و فناوری و اشتغال

یکی از معضلات فعلی در دنیای امروز و به ویژه در کشورهای در حال توسعه، عدم ارتباط منطقی و کارآمد میان مراکز آموزشی موجود در این کشورها و فرصت های شغلی بازار کار است، به طوری که افراد جامعه پس از طی دوره های آموزشی، در دستیابی به شغل مناسب با مشکل مواجه شده و قادر نخواهند بود که به درستی از مهارت ها، آموزش ها و اندوخته های خود در جهت کسب شغل و ارتقاء شغلی بهره ببرند.

در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه از پارک های علمی و فناوری و هم چنین مراکز رشد فناوری برای پُر کردن شکاف بین دانش آموختگان دانشگاه ها و فرصت های شغلی بازار کار استفاده می شود. در سرتاسر جهان، این نکته پذیرفته شده است که پارک های علمی و فناوری و مراکز رشد ابزارهای مطمئنی برای تبدیل نوآوری ها و دستاوردهای تحقیقاتی به محصولات و نیز ترغیب کارآفرینی، توسعه فناوری و خلق فرصت های جدید شغلی است.بنابراین، به نظر می رسد که در آینده و برای فراهم کردن بستر اشتغال تمرکز بخش خصوصی در کشورهای درحال توسعه باید بر صنایع کوچک و رشد و توسعه آنها در پارک های علمی و فناوری استوار باشد.

دولت ها از طریق ساختار پارکها قادر خواهند بود تا سیاست های خود را در جهت حمایت از نوآوری و کارآفرینی و توسعه فعالیت های تحقیق و توسعه صنعت و دانشگاه پیاده سازی نمایند. پارک های علمی و فناوری با حمایت از کسب و کار شرکت ها در مجاورت دانشگاه ها، خلق مشاغل جدید در صنایع مدرن و پیشرفته و کمک به ایجاد هم افزایی میان صنایع و شرکت ها می توانند به عنوان یک استراتژی توسعه اقتصادی پایدار تلقی شوند. عدم آشنایی بخش خصوصی و دولتی با موضوع پارک ها، اهمیت و مزایای آنها، سختی برنامه ریزی صحیح و موثر در راه اندازی پارک ها، وجود قوانین دست و پاگیر و عدم وجود اجماع در خصوص پشتیبانی از پارک ها در میان دستگاه ها و وزارتخانه های مربوطه از آن جمله می باشند.

در خصوص راه اندازی و گسترش پارک های علمی و فناوری در کشور پیشنهاد می شود ملاحظات آتی مدنظر سیاستگزاران و تصمیم گیرندگان امر قرار گیرد:

۱) پیشنهاد می شود که با طراحی و پیاده سازی یک نظام ملی نوآوری و بهره گیری از رویکردی سیستمی به تاسیس و راه اندازی پارک های علمی و فناوری اقدام نمود.

۲) با توجه به تفاوت شرایط اقتصادی و اجتماعی در هر کشور و با عنایت به این مسئله که هر یک از پارک های فناوری در جهان دارای مدتی خاص و بومی منطقه خود هستند، ضروری است در راه اندازی پارک ها از انجام حرکت های شتاب زده، بدون مطالعه و نیز کپی برداری از نمونه های خارجی خودداری شود.

۳) توصیه می شود که از راه اندازی پارک های علمی و فناوری به دلایل سیاسی و چانه زنی های دولتی در هر نقطه از کشور و بدون توجیه اقتصادی که ثمره آن تنها هدر دادن منابع و سرمایه های ملی است اجتناب ورزیده شود.

۴) تاسیس قطب های علمی و صنعتی در بخش های خاصی از صنعت و فناوری و جلوگیری از عمومی کردن پارک های علمی و فناوری تا حدودی می تواند ضامن موفقیت آنها باشد. ۵) از آنجایی که هدف از تاسیس پارک های علمی و فناوری افزایش ثروت در جامعه و نیل به توسعه اقتصادی از طریق جذب دانشمندان و متخصصین ایرانی در خارج از کشور و

جلب سرمایه گذاران خارجی است ضروری است قوانین مرتبط با این دو موضوع نیز اصلاح گردد.

۶) توسعه پارک های علمی و فناوری و موفقیت آنها بدون حضور دانشگاه ها و بدون مشارکت بخش خصوصی و حمایت مسؤلین دولتی در سطح مناطق و استانها امکانپذیر نخواهد بود.

حمیدرضا حلافی

عضو هئیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آبادان

۱. آژیر، آزاده. راهکارهای تعامل بیشتر صنعت کشور با دانشگاه.۱۳۸۱. مرکز اطلاع رسانی وزارت صنایع و معادن http://www.mim.gov.ir/

۲. باقرزاده، میترا(مترجم). نقش دانشگاه ها در توسعه پارک های علمی و تحقیقاتی. انتشارات مرکز اطلاعات علوم و تکنولوژی شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان.۱۳۷۴.

۳. خالقیان، امین رضا(مترجم). مرور ادبیات پارک های تحقیقاتی در ایالات متحده.۱۳۸۲. http://www.itiran.com/

۴. سلطانی، بهزاد. بررسی پارک ها و مراکز رشد در ایران. نخستین کارگاه آموزشی پارک ها و مراکز رشد علم و فناوری.اصفهان. ۱۳۸۲.

۵. سیف الدین اصل، امیر علی. انکوباتورها: مکانیزم استفاده از بهره و تراز فن آفرینان.۱۳۸۲. سایت دفتر همکاری های فن آوری ریاست جمهوری http://www.tco.ac.ir/

۶. صفاری نیا، مهدی.مطالعه موردی پارک فناوری پردیس. سایت دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری.www.tco.ac.ir

۷. کریمیان اقبال، مصطفی. ایجاد پارک های فناوری در مجاورت دانشگاه ها: فرصت ها و چالشها. انتشارات شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان.۱۳۸۳.

۸. مجیب، ژاله. گزارش فعالیت های اداره کل پارک ها و مراکز رشد علم و فناوری. معاونت فناوری پارک ها و مراکز رشد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.۱۳۸۴.

۹. Chakrebarti , A . & Richard . Lester. Regianal Economic Development. Proceedings IEEE Conference on Engineering Management.۲۰۰۲. Cambridge, UK

۱۰. Sanz , Luis. The Role of Science and Technology parks in Economic Development. ۲۰۰۲. IASP Library. Malaga, Spain. http://www.iasp.ws/