تولید ماشین ظرفشویی بدون نیاز به برق و باتری، تولید واكسن ضدسرطان، كشف ۲۵ آنتی بادی مونوكلونال، دستیابی محققان ایرانی به دانش فنی تولید داروی ایرانی ام اس، تولید واكسن تزریقی فلج اطفال، ساخت دستگاه تولید همزمان برق و حرارت، استفاده از ژل پلیمر در استخراج نفت، تولید فرمولاسیون كامپوزیت های دندانی در كشور، طراحی نرم افزار جامع تحلیل میدان جریان، تولید پودر بین فلزی نیكل و آلومینیوم توسط محققان ایرانی، ساخت پرسرعت ترین تونل باد آزمایشگاهی صنعتی كشور، دستیابی به دانش فنی تولید نوعی روغن ترانس توسط محققان ایرانی و اخباری است كه هر روز در سایت های مختلف خبری، روزنامه ها، رادیو و تلویزیون می خوانیم یا می شنویم.

اختراعات و ابداعاتی كه تنها می خوانیم یا می شنویم اما از صحت و سقم آنها بی اطلاعیم و رسانه ها نیز بدون توجه به واقعیات به انتشار این اخبار می پردازند. چنین مسیری كه ایران در حوزه اختراعات و ابداعات طی می كند مسیری ناخوشایند است كه می تواند به بی اعتباری نتایج تحقیقات سایر محققان ختم شود. در واقع در كشور ما روزانه ده ها مخترع معرفی می شوند و نام پرارزش مخترع بر افرادی سایه می افكند كه حتی نمی دانند اختراع و پتنت چیست؟

مخترع اختراع

ثبت اختراع یا پتنت امتیازی است كه دولت و یا موسسه خاص در یك كشور به مبتكران و مخترعان برای ایجاد یك ابداع نو و جدید كه از نظر اقتصادی حائز اهمیت باشد اهدا می كند. ثبت اختراع به طور كلی تولید و یا فرآیندهایی را در بر می گیرد كه شامل جنبه های تكنیكی یا عملكرد جدید باشد. در واقع ثبت اختراع، هر نوع بهره برداری مالی و اقتصادی از ابداع تا مدت زمان خاصی را در اختیار مبتكر قرار داده و حق مالكیت آن را از دیگران سلب می كند. در هر كشوری ثبت اختراع جزو حقوق داخلی آن كشور محسوب می شود و امتیازاتی از طرف كشور مربوطه در اختیار فرد مبتكر قرار می گیرد در صورتیكه ثبت اختراع جنبه بین المللی داشته باشد از حقوق بین المللی برخوردار شده، سایر كشورها را از دخل و تصرف در ابداع ایجاد شده منع می كند. اثری به عنوان پتنت قابل ثبت است كه در سطح جهانی نو و جدید باشد و در ضمن ظرفیت كاربرد صنعتی داشته و در شاخه علمی مربوط به خود به صورت عام به كار گرفته شود. شیوه نگارش ثبت اختراع (پتنت) از اهمیت خاصی برخوردار است كه می تواند نقش موثری در پذیرش ثبت نام داشته باشد. تصویب قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران در سال ۱۳۱۰ نشان دهنده قدمت و كهنسالی این مقوله در ایران است اما در تمام سال های گذشته، این قانون نتوانسته است فواید مورد انتظار را برای كشور به همراه داشته باشد.

اختراعات ثبت شده در واقع در تمام شئونات زیست بشر سایه افكنده است. برای اینكه دارنده حق اختراع بتواند دیگران را از استفاده و تولید محصول یا فرآیند به ثبت رسیده منع كند، حق اختراع به وی اعطا می شود اما لازم است توجه شود كه دارندگان پتنت موظف هستند در ازای دریافت حمایت از اختراع، اطلاعات مربوط به اختراع خود را در اختیار عموم قرار دهند تا بدنه دانش فنی موجود در جهان تقویت شده در نتیجه در افراد دیگر نیز نو آوری ها و خلاقیت های بیشتر ایجاد شود. بر این اساس پتنت ها نه تنها از دارندگان خود حمایت می كنند بلكه تامین كننده اطلاعات ارزشمندی برای نسل های آینده محققان و مخترعان نیز هستند. دارنده حق اختراع باید امتیاز انحصاری خویش را فقط در جهت هدف مشروع و جبران سرمایه گذاری اش در بخش تحقیق و توسعه كار برد و قصدش صرفا مانع شدن از رقابت نباشد.

برای اطمینان از این امر قید و بند قانونی وجود دارد بدین ترتیب كه اگر دارنده حق اختراع پس از یك دوره معین از این حق به صورت اقتصادی بهره برداری نكند مجوز اجباری صادر خواهد شد.

اختراعات ثبت شده یكی از شاخص های فناوری است. در اغلب موارد تقاضای ثبت اختراع به فاصله كوتاهی پس از تولید یك نوآوری درخواست می شود. پركردن تقاضانامه ثبت اختراع نشان می دهد كه نوآوری بالقوه از ارزش اقتصادی برخوردار است و می توان برای دست یافتن به سود نهایی هزینه های آن را تقبل كرد. به همین دلیل است كه شركت ها تمایل دارند در زمینه ثبت اختراعات سرمایه گذاری كنند و یا این گونه فعالیت ها را دنبال كنند. ویژگی دیگری كه داده های مربوط به اختراعات ثبت شده را جالب توجه می كند این واقعیت است كه اطلاعاتی كه در قالب گواهی های ثبت اختراعات فاش می شود. اطلاعاتی منحصر به فرد و با ارزش است. تقاضاهای ثبت اختراعات معمولا بعد از ۱۸ ماه از تاریخ تكمیل تقاضانامه منتشر می شود.

مهم ترین پایگاه اطلاعاتی كه در آن داده های بین المللی در قالب خانواده ثبت دسته بندی شده است توسط درونت تهیه و ارائه شده است كه نمایه جهانی ثبت اختراعات ( world pateninden) نام دارد. طی سال های ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ به طور متوسط سالانه ۹۸۶۳۰ اختراع در جهان به ثبت رسیده و رشدی حدود ۵۳/۴ درصد را به طور سالانه نشان می دهد آمریكا با بیشترین ثبت اختراع سالانه كه در حدود ۵۳۸۹۵ برآورد شده است و داشتن سهمی معادل ۵۵ درصد از كل اختراعات ثبت شده در جهان رتبه اول را احراز كرده است. تعداد اختراعات ثبت شده در آمریكا از سال ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ بیش از دو برابر شده است. پس از آمریكا كشورهای ژاپن، آلمان، فرانسه، انگلیس و كانادا رتبه های بعدی را در متوسط ثبت اختراعات سالانه طی این دوره داشته اند. اما نكته بسیار مهم وضعیت نامطلوب ایران در بخش ثبت اختراع است. برخلاف آنكه در بخش تولید مقالات علمی ایران طی بیست سال مورد بررسی پیشرفت كرده و جایگاه خود را بین كشورهای جهان ارتقا داده است در بخش ثبت اختراع نه تنها پیشرفتی حاصل نشده بلكه جایگاه ایران تنزل كرده است. چنانكه ارقام و اعداد نشان می دهد اگرچه وضعیت ایران در بخش تولید علم خام چندان بد نیست. ایران در سال ۱۹۸۱ فقط با ثبت ۲ اختراع رتبه ۴۴ را در بین كشورهای جهان داشته است و در سال ۲۰۰۱ نیز با ثبت ۲ اختراع در این بیست سال به رتبه ۵۷ نزول كرده است و در نتیجه در طول دوره رتبه ۵۹ را كسب كرده است. در این دوره ایران به طور متوسط سالانه كمتر از یك اختراع ثبت كرده و سهمی حدود ۰۰۰۹/۰ درصد از ثبت اختراع جهانی را به خود اختصاص داده است. ایران همچنین درطول این دوره در بین كشورهای اسلامی رتبه نهم، در بین كشورهای خاورمیانه رتبه هشتم و در بین كشورهای همسایه خود رتبه پنجم را به لحاظ ثبت اختراع كسب كرده است.

قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران در سال ۱۳۱۰ به تصویب رسیده است. این قانون علی رغم ضعف هایی كه دارد، نشان دهنده قدمت و كهنسالی این مقوله در ایران است. اما در تمام سال های گذشته این قانون نتوانسته است هیچ كدام از دو فایده فوق الذكر را برای كشور ما به همراه داشته باشد. ثبت اختراع در ایران تنها با دید شهرت علمی برای مخترع نگریسته شده است، لذا نه حمایت قانونی از حقوق مخترع و جلوگیری از استفاده غیرمجاز از اختراع او مورد توجه قرارگرفته است، نه اختراعات ثبت شده كمك چندان به رشد و توسعه صنایع كرده اند. علاوه بر این آموزش مفهوم ثبت اختراع نیز ضعف بوده است. به گونه ای كه بسیاری از مدیران، كارشناسان و پژوهشگران، حتی آشنایی مقدماتی با این مقوله ندارند و شاید برخی از فناوری های كه لیسانس آنها در قبال پرداخت هزینه های گزاف از دیگر كشورها خریداری می شود، عملا دوره حمایت قانونی را سپری كرده و استفاده تجاری از آنها با همان اطلاعات افشا شده حین ثبت و البته بدون نیاز به پرداخت هرگونه هزینه ای امكانپذیر است. لذا در كل چنین به نظر می رسد كه مقوله كهنسال ثبت اختراع در ایران هنوز در مراحل جنینی است و شاید نیاز به انكوبا توری برای تولد آن باشد.

شیوه ثبت اختراع در ایران

متقاضیان ثبت اختراع در كشور ایران باید به سازمان ثبت اسناد و املاك كشور، اداره كل مالكیت صنعتی مراجعه كرده و نسبت به تشكیل پرونده اقدام نمایند. هر شخصیت حقیقی یا حقوقی كه مدعی ابداع محصول صنعتی جدید باشد و یا وسیله جدیدی كشف نماید یا راه و روشی را برای به دست آوردن یك نتیجه یا محصول صنعتی كشف نماید، می تواند مورد اختراع خود را به ثبت رسانده و گواهی ثبت اختراع دریافت نماید. در ایران ثبت اختراع به صورت اعلامی صورت می پذیرد. اعلامی بودن ثبت بدین معناست كه اداره ثبت شركت ها و مالكیت صنعتی می تواند بدون بررسی طرح ارائه شده در خصوص جدید بودن اختراع، آن را به ثبت برساند و تنها شرط آن این است كه شخصی یا شركتی قبلا این مورد اختراع را در ایران به ثبت نرسانده باشد. البته باید خاطرنشان كرد كه گواهی ثبت اختراع در ایران به هیچ وجه برای قابل استفاده بودن و یا جدید بودن و یا حقیقی بودن اختراع، سندیت ندارد.

مواردی كه در ایران نمی توان به ثبت رساند، عبارتند از: نقشه های مالی، اختراعاتی كه مخالف نظام عمومی و برخلاف عفت عمومی باشد و فرمول وتركیبات دارویی.

در كلیه مراحل ثبت اختراع در ایران حضور خود شخص متقاضی الزامی نمی باشد، بلكه وكیل قانونی او نیز می تواند مدارك لازم را تهیه و تكمیل نماید. در این صورت باید تقاضانامه همراه با اصل وكالتنامه با رونوشت یا فتوكپی برابر اصل شده ضمیمه اظهارنامه گردد.

پیشرفت و رفاه بشر وابسته به ظرفیت خلاقیت او در حوزه های فناوری و فرهنگ است و محافظت قانونی از خلاقیت ها، مشوق سرمایه گذاری بیشتر است كه به نو آوری های بیشتر می انجامد. این نظام با بیان قانون حقوق معنوی و اقتصادی افراد خلاق در ارتباط با آنچه كه خلق می كنند و حقوق عموم برای دسترسی به دستاورد این افراد و همچنین توسعه و ترویج خلاقیت ها و گسترش و كاربردی كردن نتایج آنها و نیز تشویق تجارت منصفانه تاكید دارد. اختراع، محصول یا فرآیندی است كه راه جدید انجام كاری را ارائه می دهد یا راه حل فنی جدیدی را برای مشكل خاصی پیشنهاد می كند. پتنت حق انحصاری است كه در قبال اختراع ثبت شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می شود. ثبت اختراع خود هدف نیست بلكه وسیله ای است قانونی كه با صرف وقت و هزینه برای نیل به اهداف تجاری و اقتصادی انجام می شود. اداره ثبت اختراع كشور مورد تقاضا پس از بررسی كارشناسی پرونده و احتمالا پس از انتشار مفاد تقاضانامه در سطح عموم، در صورت احراز شرایط، نهایتا گواهی حق اختراع را اعطا می نماید كه در سرتاسر همان كشور معتبر و قابل دفاع است.

مواردی كه غیر قابل ثبت به عنوان اختراع می باشند عبارتند از: مواردی كه از قبل در طبیعت موجود است، نظریه های علمی، روش های ریاضی، طرح و نقشه، قواعد و روش ها (مثل روش انجام تجارت، فعالیت ذهنی، بازی) نرم افزار رایانه ای فاقد اثر فنی، روش تشخیص یا معالجه بیماری در انسان یا دام، گونه های گیاهی یا جانوری یا روش ایجاد آنها و اختراعی كه استفاده تجاری آن مخل نظم عمومی یا اصول اخلاقی باشد. در واقع هدف از ثبت پتنت از دیدگاه مخترعان كسب افتخار برای خود و كشور و جلوگیری از ثبت ایده توسط دیگران و كسب درآمد از اختراعات و پایش و حفظ حقوق پتنت است.

بنابراین فرد مخترع باید به نحوی ثابت نماید كه اختراع وی نه تنها از لحاظ ابعاد تغییریافته (دستیابی به شرط نو آوری در اختراع ) بلكه كاهش ابعاد در اختراع وی موجب تولید كاربردهای جدید و نیز ایجاد مزیت های تجارتی گردیده است.

اختراع مخترع

«دو دانشجوی دانشگاه جامع علمی ـ كاربردی كه دومین سال تحصیل خود را طی می كنند، در سال جاری ۹ اختراع در اداره كل ثبت شركت ها و مالكیت صنعتی به ثبت رسانده اند»، «شناسایی ۳۰ مخترع در استان قم»، «ویلچر برقی؛ انتهای خواسته مدال آور المپیاد جهانی»، «۳۶ اختراع حاصل تلاش محقق ایرانی در سال جاری» و... وقتی این اخبار را از رسانه ها می خوانیم كمتر بر صحت و سقم یا ارزش خبر تاكید می كنیم، در حالی كه با كمی تامل می توانیم به یافته های جالبی دست پیدا كنیم. راستی، چگونه دانشجویی كه نیمی از وقت خود را در كلاس های درس می گذراند می تواند در مدت یك سال ۳۶ اختراع به ثبت برساند. چگونه دو دانشجوی سال دوم دانشگاه كه تنها ۲۱ سال دارند می توانند در مدت كوتاهی ۹ اختراع را به ثبت برسانند و به نظر شما چگونه می شود به راحتی نام مخترع را بر فردی گذاشت تا وی بتواند با سوءاستفاده موقعیت خود را در جامعه بهبود بخشد.

به عنوان خبرنگار، بارها و بارها با درخواست برای انتشار اختراعاتی روبه رو شده ام كه جز یك مرتبه كه به دور از رسالت اصلی به عنوان خبرنگار، فردی را به عنوان مخترع معرفی كردم و بعدها متوجه اشتباه خود شدم كه فرد را به دلیل جعل اسناد و مدارك در زندان یافتم، در بقیه موارد از انتشار چنین اخباری پرهیز كرده اما بلافاصله خبر را در رسانه های دیگر مشاهده كرده ام.

شاید در نگاه اول انتشار و معرفی اختراعاتی كه هیچ اطلاعاتی در اختیار آنها وجود ندارد، مشكل زا نباشد اما باید با كمی آینده نگری به این مساله اندیشید. داروهای بسیاری در كشور در سال های اخیر تولید شده كه در چند ماه اخیر به عنوان اخبار خوش جمهوری اسلامی ایران از سوی سازمان ها و ارگان های حامی تحقیقات دارویی معرفی شده اند كه از آن جمله می توان به داروی كنترل ایدز، ام اس و در این اواخر داروی ضدسرطان اشاره كرد.