فروشگاه اینترنتی پاسارگاد آریان

از ديدگاه محمدعلى خُنجى

بی‌بهرگی از مبانی استوار فرهنگی به عنوان ویژگی بارز بهائیت موجب گردیده که نظریات آن‌ها به صورت عکس‌العمل‌هایی که برای مواجهه با نیازهای کوتاه‌مدت ساخته و پرداخته شده‌اند، مطرح گردند. بررسی انتقادی بعضی از شعارهای این فرقه توسط محمدعلی خنجی که در این مقاله آورده شده است، به خوبی، ضعف یادشده را آشکار می‌سازد.
دكتر محمد على خُنجى (1350ــ1304.ش) پژوهشگر، نويسنده، مترجم، روزنامه‏نگار، نظريه‌پرداز و سياستمدار مبارز و نام‏آشناى ايران در دوران معاصر است كه «فرهنگ» و «سياست»، دغدغۀ اصلى و هميشگى زندگى او بود و عاقبت نيز در همين مسير جان باخت.
اين تحليلگر مسائل اجتماعى، سياسى، اقتصادى و فلسفى، سال 1304، در بحرين (كه هنوز رسماً از ايران جدا نشده بود) در خانواده‏اى فرهنگى ديده به جهان گشود و پس از طىّ تحصيلات ابتدايى و متوسطه، در دانشكدۀ حقوق دانشگاه تهران به تحصيل در رشتۀ قضائى پرداخت و به اخذ مدرک ليسانس نائل گشت (1326). سپس به فرانسه رفت و تحصيلات عاليه را، اين بار در رشتۀ اقتصاد، در دانشگاه پاريس ادامه داد و پس از اخذ دكتراى اقتصاد از آن مركز علمى (1328) به ايران بازگشت.
بازگشت خنجى به وطن، مقارن با دوران شكوفايى نهضت ضدّ استعمارى ملى كردن صنعت نفت بود و او كه همواره دغدغۀ آزادى و پيشرفت ملت ايران را داشت، در صف فعالان اين جنبش و هواداران پابرجاى دكتر مصدق درآمد و پس از وقوع كودتاى انگليسى ــ امريكايى 28 مرداد، نيز در نهضت مقاومت ملى به مبارزه ادامه داد و در تحرير مقالات روزنامۀ مخفى نهضت مقاومت: «راه مصدق»، و تدوين اعلاميه‏هاى آن، همکاری گسترده‌ای داشت. پيداست كه طى اين مسير، براى وى بى‏رنج و دردسر نبود و خصوصاً انتشار مقالۀ كوبنده‏اش بر ضدّ رژيم ديكتاتورى وقت در آن روزنامه با عنوان «مجسمه ابوالهول كودتا در دانشگاه تهران نصب مى‏شود»، سبب شد كه دستگير و در زندان لشكر 2 زرهى به بند كشيده شود. در تداوم اين مبارزه، هنگام تجديد حيات جبهه ملى در اواخر دهۀ 1330، به همكارى گسترده‏اى با آن دست زد كه عضويتش در شوراى مركزى جبهه ملى (دوم) در 1341 از جلوه‏هاى بارز آن بود.
«فرهنگ» نيز، در كنار «سياست»، دل‌مشغولى عمدۀ دكتر خُنجى در تمام عمر بود. او، گذشته از فارسى، با زبان‌هاى گوناگون فرانسوى، انگليسى، آلمانى و روسى آشنا بود و در كارنامۀ قلمى او، به تأليف و ترجمۀ كتاب‌هاى متعددى همچون كتاب ارزش (انتشار در سال 1330)، ناسيوناليزاسيون «ملى كردن صنايع» (1330)، تحليلى از فراماسونرى (1341) و بررسى تاريخ ماد و منشأ نظريه دياكونوف (1358) بر مى‏خوريم كه اين آخرى، به نقد ديدگاه‌هاى خشك و جزمى ماركسيسم در مورد تاريخ مى‏پردازد. نيز بايد از مقالات بسيار خنجى در موضوعات گوناگون سياسى، اجتماعى، تاريخى و انتقادى ياد كرد كه در نشريات مختلف دهه 1320 و 1330 (شاهد، نيروى سوم، راه مصدق، انديشه نو، علم و زندگى، و راهنماى كتاب) درج يافته است و بعضاً نام مستعار وى (روزبهان) را بر پيشانى دارد. هرچند ديدگاه‌هاى او بعضاً خالى از تأمل نمى‏نمايد، بايد اذعان كرد كه عمر خويش را تماماً به انديشه خدمت به وطن و مبارزه با دشمنان ملت گذرانده است.
صبح سه‌شنبه 7 بهمن 1350 جسد دكتر خنجى در محل مسكونى او (واقع در خيابان بهار تهران)، درحالى‌كه مدتى از مرگش گذشته بود، به‌دست آمد. افسر پليس با تأخير بر سر جنازه‏اش حاضر شد و به‌رغم اصرار افراد خانواده، از هرگونه رسيدگى و تحقيق و بررسى خوددارى ورزيد. اين امر و ديگر قرائن، در ذهن دوستان مبارزش، اين حدس را تقويت كرد كه وى قربانى توطئه ساواك شده است، و البته اين امر، در مورد آن انديشمند مبارز، به هيچ رو بعيد نبود. هشت سال پس از مرگ مشكوك خنجى، در نخستين بهار آزادى، سازمان نويسندگان و پژوهشگران و هنروران جبهه ملى، یکی از شماره‌های نشریۀ خويش را به «يادنامه» دكتر خنجى اختصاص داد[1] و در آن، علاوه بر زندگى‏نامه خنجى (كه پايه شرح حال فوق قرار گرفته) و ارائه فهرستى از كتب و مقالات او، بعضى از رساله‏ها و مقاله‏هاى وى را درج كرد، كه يكى از آن‌ها مقالۀ تحليلى و انتقادى وى دربارۀ فرقۀ ضالّه بود که با عنوان «تحقیقی در باب مذاهب ”بابی“ و ”بهائی“ قبلاً در نشریه اندیشه نو نشر یافته بود.[2] خنجی در این مقاله، دو شعار اصلی بهائیت را، که اطاعت از حکومت و عدم دخالت در سیاست، و برقراری صلح عمومی می‌باشد، بررسی و نقد کرده است. در ادامۀ این نوشتار دیدگاه فوق، و دلایل ضعف بهائیت در عمل به این شعارها از نظر محمدعلی خنجی شرح داده شده است.

بررسی انتقادی چند شعار بهائیت
1ــ اطاعت از حكومت، و عدم دخالت در سياست‏:

دكتر محمدعلی خنجى، نظريات بهائيان دربارۀ رابطۀ ملت و حكومت را «بسيار عقب‌مانده و كهنه» ‏شمرده و معتقد است كه «آيين بهائى براى ملت هيچ‏گونه حقى قائل نيست و تنها ”ملوك“ را منشأ قدرت و لايق حكومت مى‏شمارد.»
خنجى براى اثبات اين امر، به عباراتى از عبدالبهاء (پيشواى مشهور بهائيان) استناد ‏كرده كه صريحاً گفته است: «امر منصوص اين است: يا اولياءاللّه و امناء، ملوك مظاهر قدرت و مطالع عزت و ثروت حق‌اند، دربارۀ ايشان دعا كنيد، حكومت ارض به آن نفوس عنايت شد.»[3] و نيز نوشته است: «...سلطنت، موهبت ربّ عزت است و حكومت، رحمت حضرت ربوبيت. نهايت مراتب اين است كه شهرياران كامل و پادشاهان عادل، به شكرانۀ اين الطاف الهيّه و عواطف جليلۀ رحمانيّه بايد عدل مجسّم و عقل مشخص، فضل مجرّد باشند و لطف مصوّر.»[4]
خنجى، همچنين، به مجموعه رسائل ابوالفضل گلپايگانى، مبلغ مشهور بهائيان، اشاره ‏كرده كه از قول عبدالبهاء در اين خصوص با صراحت بيشترى نوشته است: «نزد عاقل بصير، روشن است كه قوت دولت و شوكت سلطنت و... و آسايش رعيّت موقوف به همين نكته است كه عموم افراد اهالى يك ملك، اطاعت پادشاه خود واجب دانند تا دولت متبوعه به اوج عزت رسد و ثروت رعيّت افزون شود... ملاحظه كنيد كه در ازمنۀ سابقه كه مردم ايران، پادشاهان خود را واجب‏الاطاعه مى‏دانستند، چگونه دولت ايران، اعظم دول عالم محسوب شد و... بالعكس در اين قرون اخيره چون جماعت شيعيان اطاعت پادشاهان را واجب ندانستند و دولت را دولت جائره شمردند و اكابر ملك را ظلمه ناميدند،[5] اركان مملكت متضعضع شد و قوّت دولت روى به ضعف نهاد و ثروت رعيت كم، و فقر و پريشانى اهالى قوّت گرفت... . بناء على‏هذا بايد عموم، اصابت فوائد كليه عظيمه حكم كتاب را در اطاعت دولت بدانند و حكم محكم كتاب اقدس را كه فرموده است (ليس لاحدٍ ان يعترض على الذين يحكمون على‏العباد)[6] سبب نجاح و فلاح خود شناسند و آسايش بلاد و رفاه عباد و قوّت دولت و ثروت رعيّت و رضاى حضرت احديّت را در اين نكته محصور يابند، شايد بعون اللّه و تأييداته، خللى كه از جّهال ملل سائره (!) روى داده به صدق اين فئه تدارك شود و اين نيّت مقدسه سبب نجاح مردم ايران گردد.»[7]
به نوشتۀ خنجى: از تعمق در اين جملات به خوبى مى‏توان دريافت كه بهائيان تا چه اندازه از اصول دموكراسى و حكومت ملى دور و بيزارند. ولى بايد اضافه كرد كه «اصل عدم مداخله در امور سياسى» يكى از اصول اساسى آئين بهائى است و طبق آن، يك نفر بهائى اجازه ندارد در امور سياسى شركت كند. عبدالبهاء در اين باره چنين نوشته است: «اهل بهاء در هر كشور مقيم‌اند، به امانت و صدق و صفا با حكومت رفتار نمايند و در امور سياسيه... و نيز در احزاب و فِرَق سياسى به هيچ وجه ادنى‏ مداخله‏اى ننمايند و... مداخله در امور جزئى و مناقشات سياسى و منازعات حزبى به كلى خلاف مبادى و تعاليم الهيه در اين ظهور اعظم است.»[8]
و شوقى افندى بدان اضافه کرده است: «...از امور سياسيه و مخاصمات احزاب و دول بايد كل [بهائيان‏] قلباً و ظاهراً، لساناً و باطناً، به كلى در كنار و از اين گونه افكار فارغ و آزاد باشيم. با هيچ حزبى رابطۀ سياسى نجوييم و در جمع فرقه‏اى از اين فرق مختلفه متنازعه داخل نگرديم، نه در سلك شورشيان در آييم و نه در شئون داخلۀ دول و طوايف و قبايل هيچ ملتى ادنى‏ مداخله‏اى نماييم، به قوّۀ جبر به هيچ امرى اقدام ننماييم... امر اللّه را چه تعلقى به امور سياسيه و چه مداخله‏اى در مخاصمات و منازعات داخله و خارجه دول و ملل»؟[9]
دكتر خنجى، در ادامۀ مطلب، با توجه به آموزه‏هاى فوق، پرسش جالب و درخور ملاحظه‏اى مطرح کرده است: «گذشته از جنبۀ عقب‏مانده و غيراجتماعى اين دستورها، اين سؤال پيش مى‏آيد كه آيا اين عدم دخالت در امور سياسيه و مخاصمات و منازعات داخله و خارجه دول خود، دخالت در سياست آن هم به نفع يك سياست مخصوص نيست»؟!
پاسخ خنجى به اين سؤال، مثبت بوده و معتقد است كه اين آموزه، در انقلاب مشروطيت ملت ايران، كاملاً به نفع سياست استبدادى دربار قاجار خرج شد. او نوشته است: «خوب است ببينيم كه منظور بهائيان از دخالت در سياست به معنى اعم است يا آنكه دخالت در بعضى سياست‌ها را جائز مى‏دانند؟ گذشته از قرائن بسيارى كه در دست است، از مطالعه الواح و خطابه‏هاى مختلف رهبران بهائيان نيز اين نكته روشن مى‏شود كه منظور آن‌ها از عدم دخالت در سياست به معناى خاصى است و در بعضى سياست‌ها، از دخالت خوددارى ننموده آن را جائز مى‏شمرند. مثلاً در انقلاب مشروطيت بهائيان كاملاً عليه جريان انقلاب وارد شدند و از تبليغ به نفع مستبدين و به ضرر مشروطه‏خواهان غفلت ننمودند، چنان‌كه عبدالبهاء در يكى از الواح خود كه در زمان كودتاى محمدعلى‌شاه صادر شده، محمدعلى‌شاه را سلطان عادل دانسته و بهائيان را دعوت به انقياد نموده، مشروطه‏طلبان را ”نوهوسان“ ناميده است. لوح مزبور اين است: طهران، حضرت ايادى امراللّه ــ حضرت على قبل اكبر[10] عليه بهاء اللّه الابهى‏ (هواللّه)... از انقلاب ارض (ط)[11] مرقوم نموده بوديد. اين انقلاب در الواح مستطاب مصرّح و بى‏حجاب، ولى عاقبت سكون يابد... و سرير سلطنت كبرى در نهايت شوكت استقرار جويد و آفاق ايران به نورانيّت عدالت شهريارى روشن و تابان گردد. محزون مباشيد، مكدر مگرديد، جميع ياران الهى را به اطاعت و انقياد و صداقت و خيرخواهى سرير تاجدارى دلالت نمايید، زيرا به نصّ الهى، مكلّف برآن‌اند.
بارى، گوش به اين حرف‌ها مدهيد و شب و روز به جان و دل بكوشيد و دعاى خير نماييد و تضرع و زارى فرماييد تا... در جميع امور، نواياى خيريه اعلیحضرت شهريارى واضح و مشهود [گردد]، ولى ”نوهوسانى“ چند گمان نمايند كه كسر نفوذ سلطان، سبب عزّت ملت است.
هيهات، هيهات، اين چه نادانى است و اين چه جهل ابدى؟ شوكت سلطنت، عزت ملت است و نفوذ حكومت، سبب محافظت رعيّت، ولى بايد با عدل توأم باشد. اعلیحضرت شهريارى، الحمدللّه شخص مجرّب‌اند و عدل مصوّر و عقل مجسّم و حلم مشخّص. در اين صورت بايد عموم به خيرخواهى قيام نمايند و به آنچه سبب شوكت دولت و قوّت سلطنت... است قيام نمايند. رساله سياسيه كه چهارده سال قبل تأليف شد... يك نسخه ارسال مى‏شود. به عموم ناس بنماييد كه مضرّات حاصله از فساد و فتنه در آن رساله به اوضح عبارت مرقوم گرديد. والسلام على من اتبع الهدى، 11 ج 1 سنۀ 1325 ع ع.»[12]
بنا به توضيح خنجى: «رسالۀ سياسيه كه عبدالبهاء در اينجا به آن اشاره مى‏كند، رساله‏اى است كه در باب روابط ملت و حكومت و حقوق سياسى افراد، تدوين شده است و در آنجا، هرگونه حق سياسى را از ملت سلب نموده و حكومت را مخصوص ملوك و موهبت الهى مى‏شمارد. بارى، لوح فوق، نشان مى‏دهد كه منظور بهائيان از عدم دخالت در سياست به چه معنى است و چه هدفى را دنبال مى‏كند»؟

2ــ صلح عمومى:

اصل يا شعار ديگر بهائيت، كه دكتر خنجى آن را نقد کرده، مسألۀ صلح عمومى است. اين شعار نيز ــ آن گونه كه بهائيت مطرح کرده ــ به نظر خنجى، از حد كلى‏گويى فراتر نرفته و (به‌رغم ظاهر مترقى و فريبندۀ آن) فاقد عمق و ارزش لازم است.
خنجى، در توضيح نظر خويش نوشته است: «يكى از اصول عقايد بهائيان كه داراى ظاهرى مترقى است، مسألۀ صلح عمومى مى‏باشد. در اينجا تذكر اين نكته لازم است كه در مورد اقتباس عقايدى كه داراى جنبه‏هاى مترقى است، بهائيان فقط به ظواهر امر توجه نموده‏اند و از لحاظ عمقى و منطقى هيچ گونه ارزشى براى معتقدات آن‌ها نمى‏توان قائل شد، مثلاً در خصوص همين مسألۀ صلح عمومى، صفحات متعددى را از مزاياى صلح، سياه نموده، پى در پى مى‏گويند: ”ما طالب صلح كل هستيم“ و با تفاخر بسيار تكرار مى‏كنند كه: ”صلح عمومى از جمله تعاليم مباركه است كه آثارش ظاهر شده.“[13] درصورتى‌كه اگر به نوشته‏هاى‏ آن‌ها رجوع كنيم هيچ نوع راه علمى و صحيحى براى برقرارى صلح نشان نمى‏دهند و هرگز متعرض اين نكته نمى‏شوند كه: اصولاً چرا اختلافاتى ميان دول موجود است؟ و چه مى‏شود كه هر چند سال يك بار ”اين خاك سياه، به خون بشر رنگين شده، بشر مانند گرگان درّنده يكديگر را پاره پاره كرده و با اينكه حالا عصر مدنيّت است، عصر ترقيات مادّيه است، عقول ترقى كرده است، با وجود اين هر روز خون‌ريزى است»؟[14]
به اعتقاد دكتر خنجى: بهائيان «با وجود اينكه به ريشۀ اصلى اختلافات و علل حقيقى محاربات، به هيچ وجه توجهى نمى‏نمايند، ادعا مى‏كنند كه تنها اصول ديانت بهائى است كه مى‏تواند صلح عمومى را در جهان برقرار سازد. مى‏نويسند: ”اين قضيه صلح ملل را حضرت بهاءاللَّه در ايران در شصت سال پيش تأسيس نموده و در اين مدت، در اين خصوص لوايح و الواح بسيار اول در ايران نشر فرمود و بعد در ساير جهات نيز انتشار داد تا آنكه در كتاب اقدس كه قريب (پنجاه) سال پيش نازل شده، صلح عمومى را تصريح فرموده، در ايران ملل متنوعه موجود، مسلمان و مسيحى و يهود و زردشتى و مذاهب متعدده نيز موجود، به قوّت تعاليم بهاءاللَّه چنان تأليف و محبت در ميان اين ملل و امم حاضر..... گرديده كه حال مانند برادر و يا پدر و پسر و يا مادر و دختر با يكديگر متحد و متفق و آميزش نمايند و چون در محفلى اجتماع كنند، اگر شخصى وارد گردد، از شدت الفت و محبت آنان حيران ماند؛ ابداً اختلاف و جدايى نبيند.“»[15]
نكتۀ ديگرى كه خنجى دربارۀ اين اصل تذكر داده آن است كه بر خلاف ادعاى عبدالبهاء: «صلح عمومى از ”تأسيسات“ بهاء‌اللَّه نيست، بلكه از قديم مورد توجه بوده و دربارۀ آن كتاب‌ها نوشته شده است.» ضمن اينكه، «خوانندگان مى‏توانند صحت قسمت اول نوشته‏هاى فوق» يعنى ادعاى انحصار برقرارى صلح جهانى فقط از طريق اصول ديانت بهائى «را از روى ميزان صحت قسمت دوم آن»، يعنى ادعاى وجود اتحاد و اتفاق حيرت‏انگيز بين افراد بهائى، محك بزنند.
به نوشتۀ خنجى: «اكنون خوب است ببينيم، براى به دست آوردن اين صلح، بهائيان چه راهى را پيشنهاد مى‏كنند. در رسالۀ صلح عمومى از قول بهاءاللَّه مى‏نويسند: ”سلاطين آفاق وفّقهم اللَّه، بايد به اتفاق، به اين امر تمسك فرمايند. ايشان‌اند مشارق قدرت و مطالع اقتدار الهى.“[16] و نيز مى‏گويند: ”... بايد مجلس بزرگى ترتيب دهند و حضرات ملوك يا وزرا در آن مجلس حاضر شوند و حكم اتحاد و اتفاق را جارى فرمايند... در اين صورت آلات و ادوات حرب لازم نه، الا على قدر مقدور لحفظ بلادهم... و اولى آنكه در آن مجلس، خود سلاطين عظام حاضر شوند و حكم فرمايند و هر يك از سلاطين كه بر اين امر و اجراى آن قيام فرمايند او سيدالسلاطين است.“»[17] و همچنين عبدالبهاء نوشته است: «...بلى تمدن حقيقى وقتى در قطب عالم عَلَم افروزد كه چند ملوك بزرگوار بلندهمّت چون آفتاب رخشنده عالم غيرت و حميّت به جهت خير و سعادت عموم بشر، به عزمى ثابت و رأيى راسخ، قدم پيش نهاده، مسألۀ صلح عمومى را در ميدان مشورت گذارند و... يك معاهدۀ قويّه و ميثاق و شروط محكمه ثابته تأسيس نمايند و اعلان نموده و مؤكد فرمايند اين امر اَتَم و اَقوَم را كلّ سكّان ارض، مقدس شمرده جميع قواى عالم متوجه به ثبوت اين عهد اعظم باشند. در اين معاهده عموميه، تعيين و تحديد حدود و ثغور هر دولتى گردد و توضيح روش و حركت هر حكومتى شود و جميع معاهدات و مناسبات دُوَليّه و روابط مابين هيأت حكومتيه بشر مقرّر و معيّن گردد و كذلك قوۀ حربيه هر حكومتى به حدى معلوم، مخصّص شود.»[18]
خنجى با ذكر اين نكته كه: «اين است راهى كه بهائيان براى برقرارى صلح پيشنهاد مى‏كنند» افزوده است: «با مختصر توجهى به جملات فوق، معلوم مى‏گردد كه چنين پيشنهادى تا چه اندازه از اصول دموكراسى دور است. در اينجا عبدالبهاء، تنها ملوك را قدرت اجتماعى تصور كرده و براى ملت‌ها كه تنها حامى حقيقى صلح‏اند، ارزشى قائل نشده است و به علاوه، اين پيشنهاد نيز، چنان‌كه بر همه مسلّم است، به هيچ وجه عملى نبوده و در صورت عملى شدن، در حدّ اعلا چيزى شبيه به جامعۀ ملل گذشته خواهد بود كه عملاً آزمايش خود را داد و از بين رفت. به علاوه، به آسانى مى‏توان درك كرد كه اصالت اين پيشنهاد نيز از خود آئين بهائى نيست و كشف اصل و منشأ آن نيز اشكالى ندارد، زيرا تبليغات صلح‏آميز ــ چه از جهت افكار سوسياليستى براى بيدار ساختن مردم و چه از طرف دولت‌ها به منظور فريب دادن آن‌ها ــ در هر حال، فكرى بوده است كه از قرن نوزدهم رواج كافى داشته و اتخاذ آن در مشرق‌زمين لااقل هم‌زمان با پيدايش آیين بهائى از طرف سيد جمال‏الدين اسدآبادى، به عنوان اتحاد اسلام و تأسيس سازمان اتحادى براى حكومت‌هاى اسلامى، صورت گرفته است.»

پی‌نوشت‌ها:

[1]ــ یادنامه به مناسبت هشتمین سالگرد فقدان دکتر محمدعلی خنجی، نشریه سازمان نویسندگان و پژوهشگران و هنروران جبهه ملی ایران، ش 10، به اهتمام فرشید افشار خرمشاهی، ص68 به بعد. مطالب مورد اشاره در مقاله حاضر، در صفحات 105 به بعد مأخذ اخیر آمده است.
[2]ــ نقل از: محمدعلی خنجی، «تحقیقی درباره مذاهب ”بابی“ و ”بهائی“»، اندیشه نو، ج 1، بخش 3، 10 بهمن 1327، ص 5 به بعد.
[3]ــ عبدالبهاء، رسالۀ السیاسیۀ، ص11
[4]ــ همان، صص48ــ46. نیز رک: صص50ــ49
[5]ــ اشاره به انقلاب مشروطیت ایران.
[6]ــ معنی جمله این است که هیچ‌کس حق ندارد بر کسانی که بر بندگان حکومت می‌کنند اعتراض کند.
[7]ــ ابوالفضایل، مجموعه رسائل، چاپ مصر، 1920.م، صص62ــ60
[8]ــ آن نظر اجمالی در دیانت بهائی، صص50ــ49
[9]ــ لوح شوقی افندی، نقل از کتاب نظر اجمالی در دیانت بهائی، صص51ــ50
[10]ــ منظور از (علی قبل اکبر) علی‌اکبر است.
[11]ــ منظور تهران است.
[12]ــ نقل از کتاب کشف‌الحیل و مقدمه رساله سیاسیه.
[13]ــ رساله صلح عمومی، صفحه
[14]ــ نقل از رساله صلح عمومی
[15]ــ عبدالبهاء، نقل از رساله صلح عمومی، ص120
[16]ــ رساله صلح عمومی، ص14
[17]ــ لوح ابن الذئب (نقل از: رساله صلح عمومی).
[18]ــ رسالۀ المدنیه، عبدالبهاء