فروشگاه اینترنتی پاسارگاد آریان

شاید کمتر کسی باشد که نام «جایزه نوبل» را نشنیده باشد. این جایزه که هر سال به برترین اکتشافات و نوآوری های علمی در زمینه فیزیک، شیمی، زیست شناسی و اقتصاد و البته دو حوزه نه چندان علمی ادبیات و صلح اهدا می شود، سابقه ای بیش از یکصد سال دارد.

نوبل، پشیمان از کرده خویش

حتما شنیده اید که آلفرد نوبل، دانشمند شیمیدان سوئدی بود که توانست برای نخستین بار «دینامیت» را بسازد. ظاهرا آلفرد نوبل این ماده منفجره را برای کارهای استخراج معدن درست کرده بود، اما اندکی از معرفی آن به دنیا نگذشته بود که از آن در جنگ ها استفاده شد و به این ترتیب جان هزاران نفر با ماده منفجره طراحی شده به دست نوبل، گرفته شد.

سال ها از این وقایع می گذرد و البته آلفرد نوبل نیز به ثروت زیادی دست می یابد. برادر آلفرد نوبل با نام لودویک نوبل فوت می کند و یک روزنامه نگار فرانسوی که فکر می کرد خود آلفرد نوبل درگذشته است، در مقاله ای او را به خاطر این اختراع مرگبار سرزنش کرده و لقب «سوداگر مرگ» را به وی می دهد.

آلفرد نوبل با خواندن این مطلب بشدت تحت تاثیر قرار می گیرد و در وصیت نامه ای که دوباره تنظیم می کند، ۹۶ درصد ثروتی را که طی چند سال اندوخته بود، وقف اهدای جایزه به برترین نوآوری های علمی که بیشترین فایده را برای بشر به همراه دارد، می کند. وی وصیت می کند مبلغ حاصله هر سال به طور مساوی بین کسانی که بیشترین دستاوردها را در زمینه شیمی، فیزیک، فیزیولوژی و نیز ادبیات و صلح داشتند، اهدا شود.

به این ترتیب بنیان های جایزه نوبل گذاشته شد و پنج سال بعد، دسامبر ۱۹۰۱، نخستین جوایز نوبل به برندگان آن اهدا شد.

چه کسانی برنده جایزه نوبل می شوند؟

به طور کلی کسی نمی تواند خودش را برای دریافت جایزه نوبل نامزد کند و فقط برندگان سابق جایزه نوبل، اعضای هیات بررسی اهدای جایزه نوبل و نیز استادان برتر دانشگاه که البته از سوی هیات بررسی اهدای جایزه نوبل تعیین می شوند، صلاحیت معرفی نامزد برای این جایزه مهم را دارند.

جایزه ای با ارزش

به طور کلی جایزه نوبل، ارزشمندترین جایزه علمی در جهان محسوب می شود. هر سال در روز دهم دسامبر، یعنی سالروز درگذشت آلفرد نوبل، این جایزه به برندگان اهدا می شود.

اگر همیشه دوست داشته اید بدانید جایزه نوبل دقیقا چیست، خوب است بدانید که عبارت است از یک مدل طلا، یک دیپلم افتخار و نیز مبلغی پول. مدال طلایی که به برندگان اهدا می شود، نقشی از نیمرخ آلفرد نوبل را بر خود دارد. همچنین اکنون مبلغ این جایزه برابر با ده میلیون کرون سوئد (حدود ۱.۳ میلیون دلار) است.

ظاهرا هدف نوبل از اختصاص مبلغی به عنوان جایزه این بود که پژوهشگران بتوانند با داشتن این پول و به دور از دغدغه های مادی به مطالعه و تحقیق بپردازند. با این حال در بسیاری اوقات، برندگان جایزه نوبل این مبلغ را وقف امور انساندوستانه یا اهداف مختلف فرهنگی و علمی می کنند.

همچنین از آنجا که در بسیاری اوقات در یک سال چند نفر با هم برنده جایزه نوبل سال در یک رشته می شوند، این مبلغ بین آنها تقسیم می شود. خیلی ها می پرسند چرا در طول بیش از صد سال گذشته که هر سال جوایز نوبل اهدا می شود، مبلغ مادی این جایزه که حاصل ثروت به جا مانده از آلفرد نوبل است، تمام نمی شود؟ دلیلش این است که طبق وصیت آلفرد نوبل، ثروت او صرف خرید اوراق بهادار و سهام شرکت های مختلف می شود تا با سود حاصله، منابع مالی لازم برای اهدای جوایز به برندگان تامین شود.

انتخابی دشوار

فرآیند انتخاب برنده جایزه نوبل در هر سال بسیار زمانبر و گسترده است. شاید به دلیل همین دقت باشد که ارزش جایزه نوبل از دیگر جوایزی که هر سال به برترین های علمی جهان اهدا می شود، بالاتر باشد.

فرآیند معرفی نامزد برای کسب جایزه نوبل از این قرار است که ابتدا فرم هایی به چند هزار استاد و پژوهشگر برتر جهانی فرستاده می شود تا هر نفر بتواند یک نامزد را برای دریافت این جایزه به هیات داوران بنیاد نوبل اعلام کند. البته هر فرد فقط در رشته خود مجاز به انجام این کار است و برای نمونه یک شیمیدان نمی تواند نامزدی را برای جایزه نوبل فیزیولوژی معرفی کند.

همچنین برخلاف بسیاری از جوایز دیگر که در آن، نام نامزدهای نهایی که یک نفر از آنها به جایزه دست می یابد نیز اعلام می شود، در فرآیند جایزه نوبل چنین کاری انجام نمی شود و نام نامزدها محرمانه می ماند.

در گام بعدی، از میان این ۳۰۰۰ نفر فهرستی با تعداد نفرات کمتر برگزیده می شود و با بررسی های تخصصی تر نیز این فهرست به ۱۵ نفر کاهش می یابد. سپس این فهرست ۱۵ نفره همراه دلایل برگزیده شدن آنها به مرجع نهایی تصمیم گیری فرستاده می شود.

مرجع نهایی تصمیم گیری برای جایره نوبل نیز بسته به رشته آن متفاوت است. برای نمونه، فرهنگستان علوم سوئد متولی بررسی برنده جایزه نوبل شیمی و فیزیک است. موسسه کارولینسکا نیز برنده جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی را تعیین خواهد کرد.

جای خالی ریاضی

شاید این پرسش به ذهن شما هم رسیده باشد که چرا در میان رشته های علوم پایه ای که جایزه نوبل به آن تعلق می گیرد، نامی از دانش ریاضی نیست.

آلفرد نوبل در وصیت نامه خود نامی از ریاضی نبرد، شاید به این دلیل که این رشته جنبه نظری دارد و از آنجا که نتایج ارزشمند یک دستاورد برای جامعه بشری مدنظر بود، نتوان چنین انتظاری را از پیشرفت های صورت گرفته در زمینه ریاضی حداقل در کوتاه مدت داشت.

اما دلیل دیگری که برای این حضور نداشتن ریاضی در فهرست رشته های جایزه نوبل ارائه می شود، اهدای جوایز متعدد جهانی دیگر به دستاوردهای برتر ریاضی است. فرهنگستان علوم سوئد جایزه «کرافورد» را که شباهت زیادی به جایزه نوبل دارد، به برترین های ریاضی جهان اهدا می کند. یکی از جوایزی که آن را همچون «نوبل ریاضی» می نامند، جایزه جهانی فیلدز است که البته محدودیت سنی دارد و به ریاضیدانان زیر ۴۰ سال اهدا می شود. همان طور که حتما شنیده اید، امسال خانم مریم میرزاخانی، یکی از برندگان آن بود.

جایزه ای برای زنده ها

طبق قوانین بنیاد نوبل، این جایزه نمی تواند به افرادی که در قید حیات نیستند، تعلق یابد. با این حال استثنا هم در این میان وجود دارد و آن هم شامل افرادی است که در فاصله اعلام نتایج و اهدای جوایز درگذشته اند. تاکنون دو نفر از برندگان این جایزه، در این فاصله بدرود حیات گفته اند که یکی از آنها داگ همسرسکیولد (برنده نوبل صلح ۱۹۶۱) و دیگری نیز اریک اکسل کارافلدت (برنده نوبل ادبیات ۱۹۳۱) بود.