آیه ای که دل های بسیاری را به خود جلب کرد

این آیه جامع‌ترین و کامل‌ترین آیه ای است كه خیر و شر در آن جمع است; و محتوای آن بسیار جذاب است; به طوری كه در صدر اسلام، بعد از نزول، دل های فراوانی را متصرف شد.

إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (سوره نحل / آیه 90)

در حقیقت، خدا به دادگرى و نیكوكارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى‏دارد. به شما اندرز مى‏دهد، باشد كه پند گیرید.

این آیه جامع‌ترین و کامل‌ترین آیه ای است كه خیر و شر در آن جمع است; و محتوای آن بسیار جذاب است; به طوری كه در صدر اسلام، بعد از نزول، دل های فراوانی را متصرف شد.

پیامبر اكرم (صلی الله علیه واله وسلم) فرمودند: «تمام تقوا در این سخن خداوند است.» آن گاه این آیه را تلاوت كردند.

این آیه سه امر دارد و سه نهی; و دستورالعمل كلی اسلام و یكی از مواد ِقانون اساسی دین و منشور جهانی آن است.

اهمیت این آیه تا جایی است كه آخرین سخن امام باقر (علیه السلام) در خطبه های نماز جمعه همین آیه بود; و در پی آن، عرض می كرد: «خدایا ، ما را از كسانی قرار ده كه اندرز ها را می شنوند و به حالشان مفید است.»

شـان نـزول آیه:

در آن هنگام كه جمعیت مسلمانان كم، و دشمنان فراوان بودند، و امكان داشت بعضى از مۆمنان به خاطر همین تفاوت و احساس تنهایى،بیعت خود را با پیامبر (صلی الله علیه وآله) بشكنند و از حمایت او دست بردارند، آیه نازل شد و به آنها در این زمینه هشدار داد.

یاداوری اصول مهم آیه مورد بحث

1 ـ عدل: چه قانونى از عدل وسیعتر و گیراتر و جامع‌تر تصور می‌شود؟ آسمانها و زمین و همه موجودات با عدالت بر پا هستند (بالعدل قامت السماوات و الارض).

كل جامعه انسانى نیز همانند بدن یك انسان است، كه بدون رعایت اصل عدالت بیمار خواهد بود.

عدل همان قانونى است كه تمام نظام هستى بر محور آن مى گردد و به معنى واقعى كلمه آن است كه هر چیزى در جاى خود باشد; بنابراین، هرگونه انحراف، افراط، تفریط، تجاوز از حد، تجاوز به حقوق دیگران بر خلاف اصل ((عدل)) است.

در حدیثى از على (علیه السلام) مى خوانیم: ((عدل آن است كه حق مردم را به آنهابرسانى، و احسان آن است كه بر آنها تفضل كنى)).

اما از آنجا كه عدالت با همه قدرت و شكوه و تاثیر عمیقش در مواقع بحرانى و استثنائى به تنهائى كارساز نیست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن مى آورد.

2 ـ احسان: در طول زندگی انسان‌ها مواقع حساس پیش می‌آید که حل مشکلات به کمک اصل عدالت به تنهایی امکان‌پذیر نیست، بلکه نیاز به ایثار و گذشت و فداکاری دارد، که با استفاده از اصل "احسان‌" باید تحقق یابد.

3 ـ نیکی به نزدیکان، بخشی از مسأله احسان است، با این تفاوت که احسان مربوط به کل جامعه است و "ایتای‌ِ ذی‌القربی‌َ" در خصوص خویشاوندان و بستگان است که جامعه کوچک محسوب می‌شود، و با توجه به این‌که جامعه بزرگ از جامعه کوچک‌تر، (یعنی جامعه فامیلی) ترکیب شده، هرگاه این واحدهای کوچک‌تر از انسجام بیشتری برخوردار گردند، اثر آن در کل جامعه ظاهر می‌شود؛ و از آن نظر که نزدیكی به خویشان از پشتوانه عاطفی نیرومندی برخوردار است از ضمانت اجرایی بیشتری بهره‌مند خواهد بود.

4، 5، 6 ـ دوری از «فحشا»، «منکر» و «بغی». برخی از مفسران در توضیح این قسمت از آیه فرموده‌اند: "فحشا"، اشاره به گناهان پنهانی، "منکر"، اشاره به گناهان آشکار، و "بغی‌" هرگونه تجاوز از حق خویش و ظلم و خود برتربینی نسبت به دیگران است.

و در پـایـان آیـه، بـه عنوان تاكید مجدد روى تمام این اصول ششگانه مى فرماید: ((خداوند به شما اندرز مى دهد شاید متذكر شوید)) (یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ).

احیای اصول سه گانه عدل و احسان و ایتای‌ِ ذی‌القربی و مبارزة با انحرافات سه‌گانه فحشا و منکر و بغی در سطح جهانی، کافی است که دنیای آباد و آرام و خالی از هرگونه بدبختی و فساد بسازد، و اگر از ابن مسعود صحابی نقل شده كه: «این آیه جامع‌ترین آیات خیر و شر در قرآن است» به همین دلیل است.

فرآوری: زهرا اجلال

بخش قران تبیان

منابع:

مجله راه قرآن، ش 36

سایت آوینی

تفسیر نمونه

اندیشه قم