آن سه بدون این سه نمی شود!

 

 

---

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: همانا خداوند به سه چیز امر فرموده كه همراه با سه چیزند: به نماز و زكات امر كرده، پس هر كس نماز بخواند و زكات ندهد نماز او قبول نمى‏‌شود، به شكر خود و شكر پدر و مادر امر كرده، پس هر كس از پدر و مادرش تشكر نكند شكر خدا را به جا نیاورده است، و به تقواى الهى و صله رحم امر كرده، پس هر كس صله رحم نكند از خدا هم پروا ندارد.

 

---

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ دِلْهَاثٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَى أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ «1» فَمَنْ صَلَّى وَ لَمْ یُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّكْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ‏ «2» فَمَنْ لَمْ یَشْكُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْكُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ‏ «3» فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.«خصال، جلد 1، صفحه 15»

رابطه نماز و زکات

«وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»( سوره بقره (2) آیه 110)

«و نماز را برپا دارید و زكات بدهید، و هر چه براى خودتان از كار نیك پیش فرستید آن را در نزد خداوند خواهید یافت، حقّا كه خدا به آنچه مى‏كنید بیناست.»

در تفسیر نمونه ذیل این آیه شریف آمده است:

«این آیه، به مۆمنان دو دستور مهم و سازنده می دهد؛ یکی در مورد نماز که رابطه محکمی بین انسان و خدا ایجاد می کند و دیگری زکات که رمز همبستگی های اجتماعی است و این هر دو برای پیروز شدن بر دشمن [در کنار یکدیگر] لازم است؛ زیرا با این دو مهم، روح و جسم مۆمنان نیرومند می شود.»( تفسیر نمونه، ج 1، ص 110)

آیه دوم:

«وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِینَ»( سوره بقره (2) آیه 43)

«و نماز را برپا دارید و زكات بپردازید و با ركوع‏كنندگان ركوع نمایید (با نمازگزاران نماز گزارید).»

در تفسیر گران سنگ «تسنیم» ذیل آیه شریف فوق ، به چند نکته اشاره شده است:

«1 ـ کاربرد عنوان "ایتاء" و تعبیر جمع "آتوُا" در امر به پرداخت زکات، برای تذکر به احیای این واجب اجتماعی و مرتفع ساختن فقر عمومی در سطح جامعه است.

البته مقصود اصیل از ایجاب زکات، تحصیل طهارت روح و اعتلای جان بشری است وگرنه تأمین هزینه مستمندان، به خوبی مقدور خداست.

در این آیه، نخست به نماز که اولین جلوه عبادی ایمان و بهترین وسیله رابطه عبد و مولاست اشاره می کند: "وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ " و سپس به زکات که برترین واجب مالی و اجتماعی اسلام است و سبب رابطه عبد با خلق خدا می باشد امر می‌کند: "وَآتُواْ الزَّكَاةَ ".

2 ـ کمال واقعی انسان از منظر قرآن کریم، در جمع سالم بین حُسن فاعلی و حُسن فعلی است؛ یعنی روح، معتقد و متخلّق به اخلاق و بدن اشتغال به امتثال.

از این جمع سالم، گاهی به «ایمان و عمل صالح» یاد می شود که در بسیاری از آیات به صورت شرط لازم برای رهایی از کیفر تلخ و نیل به پاداش شیرین معاد بیان شده است؛ و گاهی بعد از ذکر ایمان، از نماز و زکات که شاخص ترین نمونه عمل صالح است سخن به میان می آید.

آنچه در آیه مورد بحث مطرح است از همین سنخ است که پس از ترغیب به حُسن فاعلی؛ یعنی ایمان به معارف الهی و مآثر آسمانی ـ در آیه 42 ـ تشویق به حُسن فعلی یعنی تحکیم پیوند عملی با خدا (نماز) و توثیق ارتباط اقتصادی با مستمندان (زکات) و حفظ وحدت و شکوه امت اسلامی در نماز جماعت و مانند آن دارد.( تفسیر تسنیم، آیت الله جوادی آملی، ج 4، ص 110 ـ 113)

3 ـ فرمان به ادای زکات پس از فرمان به نماز از این روست که نماز گزاری که با برپایی نماز با خدای مُنعم ارتباط برقرار کرد و به او تقرب جست، از خلق خدا که «عیال الله» هستند غافل نمی شود؛ لازمه عدم غفلت از خلق، رفع مشکلات آنان و از جمله برطرف کردن فقر و نیازهای مادی و اقتصادی است که با پرداخت زکات و انفاق های مالی رفع می شود.( همان، ص 118)

4 ـ در بحث روایی در این تفسیر شریف، روایتی مربوط به این آیه شریفه آمده است که در شرح روایت به خوبی پیوستگیِ زکات با نماز مورد بررسی قرار گرفته است:

توضیح این که اگر چه از لحاظ بحث‌های جزیی و موردی هر کدام از نماز و زکات، واجب مستقل است و هیچ ارتباط وضعی از لحاظ صحت و فساد بین آنها برقرار نیست، ولی از نظر جامع نگری و وحدت مکتب اسلام و پیوند ناگسستنی بین عناصر محوری دین، بین نماز و زکات و سایر ارکان اصیل اسلامی ارتباط عمیق و عریق برقرار است؛ زیرا رسول اکرم صلی الله علیه و آله، اسلام را همچون بنیان مرصوصی دانست که دارای پایه های متعدد است و یکی از آن ارکان، نماز و دیگری زکات است: «بُنیَ الاسلامُ علی خَمس، شهادة ان لا اله الا اللّه و أنّ محمدا رسولُ الله و اقام الصّلوة و ایتاء الزّکوة و حجّ البیت و صومِ رمضان»( همان، ص 567)؛

«اسلام بر پنج پایه استوار شده است: گواهی دادن بر یگانگی الله و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و اقامه نماز و دادن زکات و حج خانه خدا و روزه رمضان».

بنابراین ترک زکات به منزله ویران کردن ، یکی از پایه های اسلام است؛ در نتیجه تارک زکات، اسلام راستین را از دست داده و نماز چنین کسی مقبول کامل نیست.»( تفسیر تسنیم، ج 4، ص 128)

تشکر از پدر و مادر تشکر از خداست

وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْكُرْ لِی وَلِوَالِدَیْكَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ : و ما انسان را درباره پدر و مادرش سفارش كردیم، در حالى كه مادرش او را (در شكم خود در ایّام باردارى) در حال ضعف روى ضعف حمل كرد، و ( شیر دادن و) از شیر جدا كردنش در دو سال بود، (گفتیم) كه مرا و پدر و مادرت را سپاس‏گزار، كه بازگشت (همه) به سوى من است.

در این آیه ، بحث از نعمت وجود پدر و مادر و زحمات و خدمات و حقوق آنها است و قرار دادن شكر پدر و مادر در كنار شكر ((الله)).

نخست مى فرماید: ((ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كردیم )) (وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ ).

آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره كرده می‌گوید: ((مادرش او را حمل كرد در حالى كه هر روز ضعف و سستى تازه اى بر ضعف او افزوده مى شد)) (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ).

سپس مى گوید: ((توصیه كردم كه هم شكر مرا به جاى آور و هم شكر پدر و مادرت را)) (أَنِ اشْكُرْ لِی وَلِوَالِدَیْكَ).

شكر مرا به‌جای آور كه خالق و منعم اصلى تو هستم‌ و چنین پدر و مادر مهربانى به تو داده ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه این فیض و عهده دار انتقال نعمت‌هاى من به تو مى باشند.

و چقدر جالب و پر معنى است كه شكر پدر و مادر درست در كنار شكر خدا قرار گرفته .

و در پایان آیه با لحنى كه خالى از تهدید و عتاب نیست مى فرماید: ((بازگشت همه شما به سوى من است )) (إِلَیَّ الْمَصِیرُ).

آرى اگر در اینجا كوتاهى كنید در آنجا تمام این حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسى قرار مى گیرد و مو به مو حساب مى شود، باید از عهده حساب الهى در مورد شكر نعمت‌هایش ، و همچنین در مورد شكر نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاك و بى آلایش آنها بر آئید.

مواظب اعتقاداتت باش

از آنجا كه توصیه به نیكى در مورد پدر و مادر ممكن است این توهم را براى بعضى ایجاد كند كه حتى در مسئله عقائد و كفر و ایمان ، باید با آنها مماشات كرد، در آیه بعد مى افزاید: ((هرگاه آن دو، تلاش و كوشش كنند كه چیزى را شریك من قرار دهى كه از آن (حداقل ) آگاهى ندارى ، از آنها اطاعت مكن )) (وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِی مَا لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا).

هرگز نباید رابطه انسان و پدر و مادرش ، مقدم بر رابطه او با خدا باشد، و هرگز نباید عواطف خویشاوندى حاكم بر اعتقاد مكتبى او گردد.

تعبیر به ((جَاهَدَاكَ)) اشاره به این است كه پدر و مادر گاه به گمان اینكه سعادت فرزند را مى خواهند، تلاش و كوشش مى كنند كه او را به عقیده انحرافى خود بكشانند، و این در مورد همه پدران و مادران دیده مى شود.

وظیفه فرزندان این است كه هرگز در برابر این فشارها تسلیم نشوند، و استقلال فكرى خود را حفظ كرده، عقیده توحید را با هیچ چیز معاوضه نكنند.

بی حرمتی حتی به پدر و مادر مشرک ممنوع

باز از آنجا كه ممكن است، این فرمان، این توهم را به وجود آورد كه در برابر پدر و مادر مشرك، باید شدت عمل و بى حرمتى به خرج داد، بلافاصله اضافه مى كند كه عدم اطاعت آنها در مسأله كفر و شرك ، دلیل بر قطع رابطه مطلق با آنها نیست بلكه در عین حال ((با آنها در دنیا به طرز شایسته اى رفتار كن )) (وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا).

از نظر دنیا و زندگى مادى با آنها مهر و محبت و ملاطفت كن، و از نظر اعتقاد و برنامه هاى مذهبى، تسلیم افكار و پیشنهادهاى آنها نباش، این درست نقطه اصلى اعتدال است كه حقوق خدا و پدر و مادر، در آن جمع است .

لذا بعد مى افزاید: ((راه كسانى را پیروى كن كه به سوى من باز گشته اند)) راه پیامبر و مۆمنان راستین (وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ).

چرا كه بعد از آن ((بازگشت همه شما به سوى من است و من شما را از آنچه در دنیا عمل مى كردید آگاه مى سازم )) و بر طبق آن پاداش و كیفر مى دهم (ثمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ).

نفى و اثبات‌هاى پى در پى، و امر و نهى ها در آیات فوق ،براى این است كه مسلمانان در این گونه مسائل كه در بدو نظر تضادى در میان انجام دو وظیفه لازم تصور مى شود خط اصلى را پیدا كنند، و بدون كمترین افراط و تفریط، در مسیر صحیح قرار گیرند، و این دقت و ظرافت قرآن در این ریزه كاری‌ها، از چهره هاى فصاحت و بلاغت عمیق آن است.

فرآوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان

منابع:

مشرق نیوز

راز ماندگاری

پرسمان

اسلام پدیا