آغاز و مدت نزول قرآن کریم

نزول قرآن به عنوان کتاب آسمانی، سه سال تأخیر داشت ؛ این سه سال را به نام «فترت» [فترت به معنای سستی و کاهش یافتن است در این جا کنایه از قطع تداوم وحی قرآنی می‌باشد] می‌خوانند .

آغاز نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر صورت گرفت:

«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان» [بقره 2: 185]، «انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منذرین، فیها یفرق کل امر حکیم» [دخان 44: 4 3]،«انا انزلناه فی لیله القدر» .[قدر 97: 1]

شب قدر نزد امامیه میان دو شب مردد است: شب 21 و 23 ماه مبارک رمضان .

شیخ کلینی از حسان بن مهران روایت کرده است گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم: شب قدر کدام است؟

فرمود: «آن را در یکی از دو شب 21 و 23 جستجو کن .»

زراره از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده فرمود: «شب 19 شب تقدیر است، شب 21 شب تعیین و شب 23 شب ختم و امضای امر است» [4شیخ طوسی، التهذیب، ج 4، ص 330، شماره 102]

شیخ صدوق می‌گوید: «مشایخ ما اتفاق نظر دارند که لیلة القدر، شب 23 ماه رمضان است» [شیخ صدوق، الخصال، ج 2، ص 102 التمهید، ج 1، ص 109 108] این شب را «لیله الجهنی» نیز گویند به شرحی که در حدیث ابوحمزه ثمالی آمده است. [وسایل الشیعه ج 10 ص 355 التمهید ج 1 ص 10]

سه سال تأخیر نزول

آغاز وحی رسالی (بعثت) در 27 ماه رجب، 13 سال پیش از هجرت (609 میلادی) بود [در این که بعثت در 27 ماه رجب اتفاق افتاده است، روایات بسیاری وارد شده و در آن‌ها عبادات ویژه ای سفارش شده است، زیرا آن روز را پیوسته باب فتح برکات دانسته‌اند (ر ک: ابن الشیخ، الامالی، ص 28 کافی، ج 4، ص 149 بحارالانوار، ج 18، ص 189 وسایل الشیعه، ج 7، ابواب الصوم المندوب، باب 15، حدیث 7 1 مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 150 سیره حلبیه، ج 1، ص 238 منتخب کنزالعمال در حاشیه مسند احمد، ج 3، ص 362)، ولی ابوجعفر طبری آملی (224 310) روایتی دارد که به استناد آیه 41 سوره انفال «و ما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان یوم التقی الجمعان» آغاز بعثت را روز 17 رمضان دانسته است، زیرا این آیه درباره جنگ بدر که در همین زمان اتفاق افتاد، نازل شد و ظاهراً ابوعبداللّه زنجانی آن را تأیید کرده است (تاریخ القرآن، ص 7) ولی آیه کریمه صرفاً اشاره دارد که در این روز آیه‌هایی از قرآن درباره انفال و دیگر شئون مربوط به جنگ بر پیامبر نازل شده است، اما درباره آغاز نزول قرآن یا بعثت در این روز سخنی در بین نیست (التمهید، ج 1، ص 106).]، ولی نزول قرآن به عنوان کتاب آسمانی، سه سال تأخیر داشت این سه سال را به نام «فترت» [فترت به معنای سستی و کاهش یافتن است در این جا کنایه از قطع تداوم وحی قرآنی می‌باشد] می‌خوانند .

پیامبر (صلی الله علیه و آ له) در این مدت دعوت خود را سری انجام می‌داد تا آیه «فاصدع به ما تؤمر» [حجر 15: 94] نازل شد و دستور اعلان دعوت را دریافت کرد. [سیره ابن هشام، ج 1، ص 280 ابوالحسن علی بن ابراهیم القمی 1 ابوالحسن علی بن ابراهیم القمی، 4، تفسیر قمی،ذیل آیه 94 سوره حجر مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 40]

ابو عبداللّه زنجانی گوید: «پس از نزول آیه» اقراباسم ربک الذی خلق [علق 96: 1.] تا مدت سه سال قرآن نازل نشد و این مدت را فترت وحی می‌نامند، سپس قرآن به صورت تدریجی نازل گردید که مورد اعتراض مشرکین قرار گرفت [تاریخ القرآن، ص 9] چنان که درتفسیر آیه «لولا نزل علیه القرآن جمله واحده» [فرقان 25: 32] بیان شده است .

مدت نزول

مدت نزول تدریجی قرآن بیست سال است . نزول قرآن سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر (صلی الله علیه و آ له) ادامه داشت .

ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفای 328) حدیثی آورده است که حفص بن غیاث از امام جعفر صادق (علیه‌السلام) می‌پرسد: با آن که نزول قرآن در مدت 20 سال بوده، چرا خداوند فرموده است: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» [بقره 2: 185 ر ک: اصول کافی، ج 2، ص 628، حدیث 6.]

محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (متوفای 320) از ابراهیم بن عمر صنعانی نقل می‌کند که به حضرت امام صادق (علیه‌السلام) عرض کرد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردیده با آن که در مدت بیست سال نازل شده است؟ [تفسیر عیاشی، ج 1، ص 80، حدیث 184]

علی بن ابراهیم قمی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید، با آن که در طول بیست سال نازل شده است؟ [تفسیر قمی، ج 1، ص 66]

امام صادق (علیه‌السلام) در روایات مذکور تصریح فرمودند: «ثم نزل فی طول عشرین عاما» که ابن‌بابویه صدوق [شیخ صدوق، الاعتقادات، ص 101] و علامه مجلسی [بحارالانوار، ج 18، ص 250 و 253] و سید عبداللّه شبر [عبداللّه شبر، تفسیر شبر، ص 350] و دیگران این نظر را برگزیده‌اند. [جلال‌الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 40]

سعید بن مسیب، (متوفای 95)، از بزرگان تابعین و از فقهای سبعه مدینه، می‌گوید: قرآن بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آ له) در سن 43 سالگی نازل شد [حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 610] و این غیر از بعثت است که به اتفاق امت در سن 40 سالگی بوده است واحدی نیشابوری از عامر بن شراحیل شعبی، از فقها و ادبای تابعین (20 109)، نقل می‌کند که گفته است: «مدت نزول قرآن حدوداً بیست سال بوده است» [علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص 3]

و نیز امام احمد بن حنبل از وی نقل می‌کند که گفته است: «نبوت پیامبر (صلی الله علیه و آ له) در سن چهل سالگی بوده است و پس از سه سال، قرآن در مدت بیست سال نازل شده است .»

وابوالفدا، معروف به ابن کثیر می‌گوید: «سند این نقل کاملاً صحیح است» [ابن کثیر، البدایه و النهایه فی التاریخ، ج 3، ص 4 الاتقان، ج 1، ص 45 طبقات ابن سعد، ج 1، ص 127] ابوجعفر طبری از عکرمه روایت کرده که ابن عباس گفته است: «نزول قرآن، از آغاز تا پایان، بیست سال به طول انجامید» [تفسیر طبری، ج 2، ص 85]

ابوالفدا اسماعیل بن کثیر دمشقی (متوفای 774) از محمد بن اسماعیل بخاری حدیثی می‌آورد که ابن عباس و عایشه گفتند: «قرآن به مدت ده سال در مکه و ده سال در مدینه نازل شد» و نیز از ابوعبید قاسم بن سلام روایت بیست سال نزول قرآن را آورده و در پایان گفته است: «هذا اسناد صحیح».[ابن کثیر، فضائل قرآن (در پایان تفسیر ابن کثیر چاپ شده است) ص 2]

فرآوری : زهرا اجلال