آشنایی با مفسری بزرگ و گمنام

مفسر گمنام، علامه مصطفوی رحمه الله

علامه حسن مصطفوی (1384 ـ 1297 ه.ش) در زادگاهش تبریز، دبستان و دبیرستان و همزمان دروس مقدماتی حوزه را گذراند و به دانشكده الهیات‍ ‍ ‍ (معقول و منقول) تبریز وارد شد و دكترا گرفت. وی در ادامه تحصیل مدتی در قم به درس فقه و اصول مرحوم آیت الله سید محمد حجت و سپس به نجف اشرف رفت و از افاضات حضرات آیات: آقا سید ابو الحسن اصفهانی، نایینی و حاج شیخ محمد حسین اصفهانی(كمپانی) بهره مند شد. و علاوه بر اساتید دروس فقه و اصول یاد شده، از محضر استاد اخلاق آیت الله آقا سید علی قاضی نیز فیض برد.

پس از مراجعت از نجف(25 سالگی) تنها یک سال در قم به تدریس تفسیر و علوم رایج عصر خود اهتمام ورزید.

آقای محمد شریف رازی می نویسد: «وی در خلال ایام تحصیل و تدریس، به مطالعات فنون گوناگون پرداخته و به نوادر و عجایبی برخورد كرده و اشخاص بزرگ معنوی را ملاقات كرده و از هر كدام بهره برده و از خرمن علمشان خوشه ها چیده و در جستجوی مطلوب، مسافرتها به داخل كشور كرده است و در پایان كار، رحل اقامت در تهران افكند و بیشتر اوقات خود را صرف مطالعه و تزكیه نفس می كند.» 1

«استاد مصطفوی از افراد مجهول القدر و از افرادی است كه قریب چهل سال هست او را می شناسم. تا كنون از او هیچ كار ناپسند و مكروهی ندیده ام، چه رسد به گناه، همچنین جداً جز اخلاق زیبا و تلاش به جا از او مشاهده نكرده ام. فاضل كامل، عالم عامل، در استخاره با قرآن مجید دارای ید طولا و در استنباط و استخراج خیر و شرّ مراد از كتاب خدا، مهارت كامل و بسیار مجرّب و مبتلا به همة طبقات است.» 2

یكی از مبلغان از آن مرحوم نقل كرد: «زمانی در تهران منبر می رفتم. برخی محذورات و موانع تبلیغ در آن عصر، مثل توقّع ستایش و چاپلوسی بانی و مستمع، به ویژه درمجالس ترحیم سبب شد كه منبر را رها كنم.»

با اهل معنا و معرفت

از دوران جوانی به تقوا و سیر و سلوك، اهتمامی وافر داشت و با جمعی از اهل معرفت به حشر و نشر می پرداخت. گروهی ـ حدود 15 نفر از جمله شهید محراب آیت الله مدنی ـ در فیضیه محفل انسی داشتند و از عالم عارف ملا آقا جان زنجانی و ... استفاده می كردند. وی سه ماه در قم در حجرة مرحوم مصطفوی اقامت داشت.

در مشهد نیز سه ماه با ملا آقا جان در مدرسه خیرات خان بود و می گفت: در آنجا اهل معنا و فضیلت زیاد بودند، ولی سرآمد همه، آقا شیخ حسنعلی مقدادی اصفهانی (نخودكی) بود. از این بزرگان و نیز از عارف گرانقدر حاج میرزا جواد آقا انصاری همدانی 3 و... خاطرات و سخنان شنیدنی داشت. 4

ازدواج

پس از بازگشت از نجف اشرف در 26 سالگی در تهران ازدواج و اقامت كرد و عمدتاً در قم و تهران به سر می برد. وی همواره سرگرم تحقیق و تألیف بود. او در مقدمه «رساله لقاء الله» می گوید: «من آنچه را به یقین حق دیده ام، در این كتاب نوشته ام.»

بیش از این، مجالی برای بیان شرح حال علامه مصطفوی نیست. گفتنی است كه در ماه مبارك رمضان 1322 ق مصادف با 1380 ش، از طرف نمایشگاه قرآن، از ایشان به عنوان یكی از خادمان قرآن، قدردانی شد.

آثار

نزدیك به 40 اثر از آن مرحوم منتشر شده است. برخی از این آثار كه بیشتر با مفسران و مبلغان مرتبط است، از این قرار است:

1. «التحقیق فی كلمات القرآن الكریم»، در 14 جلد به عربی كه در سال 1362 ش به عنوان كتاب برگزیدة سال، از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی شد؛

2. «تفسیر روشن» در 16 جلد به فارسی كه در سال 1381 ق مورد تشویق قرار گرفت؛

3. «اشعه نور، در تفسیر آیة نور»، مجموعه ای از نظرات آیت الله حاج شیخ ملا هادی تهرانی و علامه مصطفوی؛

4. «روش علمی در ترجمه و تفسیر قرآن مجید»؛

5. «تفسیر سوره حشر»؛

6. «راهنمای گمشدگان»؛

7. «سرگذشت و قصه های عارف كامل و دانشمند بهلول عاقل»؛

8. «مجموعه قصه های شیرین»؛

9. «محاكمه و بررسی باب و بهاء»، در 3 جلد به فارسی در نقد بابیت و بهائیت؛

10. «الحقائق فی تاریخ الاسلام والفتن والاحداث»، یك دوره تاریخ مستند از عصر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ تا عصر غیبت، برگرفته از منابع سنی در پنج قرن اول اسلام؛

11. «الامام المجتبی علیه السلام»، برگرفته از منابع اهل سنت؛

12. «مناظره و بحث آزاد»، مباحثاتی با سنی، صوفی، مسیحی، مادی و بهایی؛

13. مقالاتی درباره خاتمیت و بشارات حضرت مسیح علیه السلام؛

14. «رساله سیر و سلوك»؛

15. «رساله معرفت الله»، ترجمه و شرح خطبه ای از امام هشتم علیه السلام؛

16. «احادیث صعب و مشكل امام هشتم علیه السلام؛

17. و ... .

نكاتی از سبك «تفسیر روشن»

در آغاز، لغات و ترجمه و توضیح مختصر آیه آمده و سپس یك تفسیر روشن و قاطع از آیه به زبان ساده ذكر شده است، نه چند قول موجود و محتمل در آیه. آن گاه به نقل و توضیح حدیث معتبر و مرتبط ـ اگر در ذیل آیه باشد ـ و بیان تركیب و اعراب و لطایف، می پردازد.

این تفسیر شامل مقدمات دوازه گانه ای است كه برخی از آراء برجسته و نظرهای نویسنده، در آن مطرح گشته است. بعضی از آراء ایشان را به صورت خلاصه نقل می كنیم:

1. تفسیر

تفسیر یعنی شرح و بسط و توضیح، و این متوقف است بر فهم مراد و منظور گوینده تا بتواند آن طور كه واقعیت دارد، منظور او را توضیح بدهد. و فهم صحیح و درست مطالب قرآن كریم بر دو شرط متوقف است:

شرط اول: آشنایی كامل مفسر به كلمات و جملات و ظواهر تعبیرات آن از لحاظ ادبی؛ به طوری كه خود، صاحب رأی و اجتهاد و یقین باشد، نه آنكه در مقام فهمیدن مطالب، از اقوال دیگران تقلید كند و باید معانی حقیقیه را با تحقیق به دست آورد تا معانی قطعی را دریابد و كلام پروردگار متعال را به مفاهیم مجازی حمل نكند.

مجازگویی در قرآن مجید، موجب اضلال افكار و سرگردانی مردم است و نیز كتاب الهی را از قاطعیت ساقط می كند و به منحرفان فرصت می دهد كه مطابق رأی باطل و نظر فاسد خود، از آیات قرآن مجید استفاده كنند.

ضمناً تمام معارف الهی و حقایق، با حمل الفاظ به معانی مجازیه از میان برداشته شده و قسمت مهم كلمات خداوند متعال، نامفهوم و خارج از استفادة مردم خواهد بود.

شرط دوم: مفسر باید قلب پاك و باطن نورانی داشته باشد و با نور الهی محیط، حقایق كلمات پروردگار متعال را ادراك كند و از معارف لاهوتی و عوالم غیبی آگاه باشد. قرآن می فرماید: هالم، ذلِكَ الْكِتابُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِلْمُتَّقینَه 5؛ در این كتاب هیچ موضوع مشكوكی نیست و همة مطالب آن یقینی و حق است و با داشتن حقیقت تقوا و برخورداری از افكار و اخلاق و اعمال صالح، می شود مشمول هدایت قرآن شد.

2. ترجمه

ترجمه یعنی درآوردن لغتی به لغت دیگر (واژه ترجمه از آرامی و سریانی به عربی آمده است) و ترجمه قرآن به زبان دیگر مشكل تر از تفسیر آن است؛ زیرا لازم است كه در مقام ترجمه، تمام مقصود و منظور متكلم تفهیم شود و كوچك ترین تحریفی در بیان مراد او پیش نیاید و این (علاوه بر دارا بودن شرائط تفسیر)، محتاج است به تسلط كامل به جهت بیان و قلم تا بتواند مفهوم كامل آیة كریمه را به واژة كوتاه و مختصر و در عین حال، مفید و روشن و تمام تحویل بدهد... .

ترجمة كتاب خداوند متعال، بهترین خدمت به افراد بشر است، به شرط اینكه هیئتی از متخصصان در تفسیر، جمع شده و به جای ترجمه، تفسیر كوتاه و مختصری بنویسند و دست كم، مقاصد آن را به زبان گویا و كوتاه و جامع به قلم بیاورند.

3. نقل اقوال

از مطالب گذشته روشن شد كه تفسیر، در صورتی كه دارای شرایط گذشته باشد و با قاطعیت نورانیت باطنی و روحانیت تمام و آگاهی علمی و ادبی همراه شود، قهراً به واقعیت و حق نزدیك خواهد بود، احتمالات و اختلافات برطرف خواهد شد و مفهوم واحدی باقی خواهد ماند.

نقل اقوال و آراء بسیاری از مفسّران ـ كه بی تحقیق و اجتهاد فهم حقایق نورانی كتاب الهی قلم زده اند ـ به جز تكثیر شبهه و ایجاد حیرت و ضلالت، هرگز فایده ای نخواهد داشت.

ما نیز در این كتاب ـ در حدّ امكان ـ سعی كردیم كه اختلافی ایجاد نكنیم و خوانندگان گرامی را به معانی حقیقی نزدیك و در هر بخش، آنچه را كه حقّ می بینیم، بیان كنیم.

4. تأویل

تأویل یعنی برگردانیدن و ارجاع دادن كلمات و مفاهیم آنها به مقاصدی كه از جانب گوینده اراده شده است و ذكر این كلمه دلالت دارد بر اینكه «تشابه» در جهت مراد و مقصود است، نه معانی؛ زیرا كلمات، همیشه مفهوم و معلوم است و اطلاق تأویل بر آنها صحیح نیست.

پس تشابه، دارای معنای ابهام، مخفی بودن، پوشیده شدن و مجهول گشتن نباشد.

آری، لازمه و نتیجة متشابه بودن این است كه مراد و مقصود وی برای افرادی كه ضعیف و محجوب هستند، پوشیده بماند و نتوانند منظور و مراد را دریابند. 6

تذكراتی درباره كتاب «التحقیق فی كلمات القرآن الكریم»

هدف از تألیف این كتاب چنین تشریح شده است:

از آنجا كه استفاده از حقایق و معارف و احكام و آداب قرآن مجید، متوقف است بر درک دقیق و تحقیقی واژه ها، لازم است برای درک حقیقت و معنای واقعی كلمه ها و تشخیص معانی حقیقی از مجازی، تلاش شود.

از طرفی، آثاری كه در لغت عرب تألیف شده، گوناگون است و بیشترشان صرفاً جمع آوری اقوال و اشاره به مطلق موارد استعمال است؛ اعم از حقیقی و مجازی. و خالی از تحقیق است كه درنتیجه معنی حقیقی را روشن نمی كند و جز افزایش گمراهی و یا سرگردانی در واژه های قرآن، نتیجه ای ندارد.

از این رو، به فضل خدا، توفیق تألیف این اثر برگزیده، تحقیق در كلمات قرآن، با ویژگیهای ذیل نصیبم شد.

1. در نقل لغات به كتابهای تحقیقی و پرمایه كه به ریشه یابی و ایراد صحیح پرداخته اند، اعتماد شد، مثل: صحاح و مقاییس.

2. در مرحلة دوم، از كتابهایی كه به دقت و تحقیق نزدیك ترند، از باب تأیید و توضیح نقل كردیم، مثل: اساس، فائق، مفردات و لسان.

3. به قدر نیاز و با رعایت امانت كامل، از منابع اخذ كردیم، نه بیشتر.

4. متن منقول از منابع و توضیحات، كاملاً جدای از هم است.

5. در توضیح، از هر آنچه خارج از موضوع است، پرهیز شده است.

6. معیار در شمارش آیات، سبك «المعجم المفهرس» است.

7. هدف از تألیف، جز تحقیق و كشف معانی واقعی واژه ها چیزی نیست و در این زمینه، تلاش و كوشش به غایت و نهایت رسید و از آیات كریمة قرآنی و فیوضات الهی و الهامات ربانی نیز بهره گرفتیم. سپاس خدای را بر هدایت و عنایتش!

8. آن گاه كه معانی حقیقی كلمه ای آشكار شد، همان را بر موارد استعمالش تطبیق كردیم.

9. هنگامی كه اصل واحد و ریشة آن روشن شد، سایر معانی مجازی و موارد استعمال را به همان اصل واحد ارجاع دادیم و وجه تناسبش را بیان كردیم.

10. با روشن شدن حقّ، متعرض سایر سخنانی كه در كتابهای لغوی، تفسیری و ادبی در تضعیف برخی معانی آمده است، نشدیم... . 7

پی نوشت ها:

1) گنجینه دانشمندان، ج3، ص568، با اندكی تلخیص و ویرایش.

2) همان.

3) زندگینامة ایشان با نام «در كوی بی نشانها» منتشر شده است.

4) از قول برخی بستگان و روحانیان.

5) بقره / 1 و 2.

6) مقدمة «تفسیر روشن» با اندكی تصرف.

7) مقدمه «التحقیق فی كلمات القرآن الكریم » مبلغان محترم جهت استفاده از آثار این عالم بزرگوار می توانند به سایت ایشان در اینترنت مراجعه كنند.

آدرس: allamehmostafavi. com