چگونه قرآن را زیبا بخوانیم؟

وقتی قرآن كریم نازل می شد، پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) در حفظ امانت وحی و شیوه قرائت صحیح آن، دقت زیادی می كردند. طبیعی است كه قرائت قاریان اولیه هم كه آیات را بعد از نزول، مستقیماً از خود پیامبر(صلی الله علیه وآله) می شنیدند، فقط تقلید محض از پیامبر(صلی الله علیه وآله) با همان دقت و وسواس بوده است. چون در آن دوران، صحت قرائت به زیبایی ارائه آن ارجحیت داشت. تا سال ها بعد هم كه همین قاریان، نسل به نسل قرآن كریم را به دیگران یاد می دادند، وضع همین طور بود و بیشتر جنبه درست خواندن قرآن كریم در نظر گرفته می شد.

تحول اساسی

زمانی كه دستگاه های صوتی به وجود آمد و چاپ های متعدد و متنوعی از قرآن كریم در دسترس همه مسلمانان قرار گرفت، شرایط برای فعالیت در زمینه قرائت قرآن كریم مهیاتر شد. آن موقع بود كه افراد هر قوم و طایفه ای با دید فرهنگی و بومی خود به قرائت و مفاهیم آن نگاه می كردند و هر كدام با لهجه و شیوه بیان خودشان آن را قرائت می كردند.

مسلماً اقوام عرب زبان به خاطر تسلطی كه بر معنای قرآن كریم داشتند، در این زمینه خیلی مؤثرتر و فعال تر بودند؛ بویژه آن كه در مواجهه با فرهنگ های كشورهای غیرعرب، الحان و نغمه های آنها را یاد گرفتند و در قرائت هایشان به كار بردند.

در این میان، كشور مصر چند سر و گردن بالاتر از تمام كشورهای اسلامی دیگر است، آنقدر كه به جرأت می گویند تمام جهان اسلام، زیبایی تلاوت و قرائت امروزشان را مدیون قاریان مصری هستند.

قرائت قرآن كریم در ایران

هر چند قبل از انقلاب هم استادانی در زمینه قرائت قرآن كریم در ایران ظهور كرده بودند، اما دوران شكوفایی این هنر در ایران، مربوط به بعد از انقلاب است. تأكید خاص رهبر معظم انقلاب، برگزاری منظم مسابقات بین المللی حفظ و قرائت در تهران، دعوت مكرر هر ساله از قاریان مشهور مصری و قرائت ایشان در محافل عمومی و نشر و تكثیر نوار قرائت استادان بزرگ زمینه رشد این فن را در میان علاقه مندان مستعد ایرانی فراهم كرده است تا جایی كه بارها، قاریان ایرانی را در رتبه های برتر مسابقات بین المللی دیده ایم.

در هر حال، آینده روشنی برای هنر قرائت قرآن كریم در كشور ما انتظار می رود به ویژه كه بسیاری از نغمات قرائت قرآن كریم برگرفته از نغمات اصیل ایرانی است. حالا خوب است كمی هم از «صوت» و «لحن» بدانیم و این كه با هم فرق دارند. صوتمان را چطوری تقویت كنیم و از چه لحنی در خواندنمان استفاده كنیم.

صوت

عواملی كه در شكل گیری صوت اشخاص دخالت دارد عبارتند از:

1) محیط. كه منظور همان محیط اطراف شخص است، برای مثال: تُنْ سخن گفتن در برخی از خانواده ها ملایم تر و در برخی بالاتر است ، به طوری كه فرزندان خانواده نیز عموماً با همان تُنْ صحبت می كنند .

2) وضع جغرافیایی و آب و هوای مساعد در شكل گیری و پرورش اصوات تأثیر مثبت دارد. براساس بررسی های به عمل آمده در كشورهای حوزه دریای مدیترانه مانند مصر، یونان، ایتالیا، سوریه و تركیه، میانگین صداهای مستعد برای فعالیت در زمینه موسیقی بسیار بیشتر از مناطق دیگر است

3) وراثت

4) نژاد كه برای نمونه نژادهای ساكن در شمال آفریقا، بویژه در مصر غالباً از قوت و بم بیشتری نسبت به ساكنان شبه جزیره هند و یا نژادهای ساكن جنوب شرق آسیا برخوردارند.

5) گوش همه انسان ها در دریافت اصوات پیرامون خود از قدرت گیرایی یكسانی برخوردار نیستند. تیز گوشی در موسیقی خیلی مهم است.

عوامل مؤثر در نیكویی و تحسین صوت

1) تربیت صوت: تعلیم و تربیت صوت تنها درباره اصواتی مؤثر است كه دارای جوهر ذاتی بوده ، خاصیت نغمه پذیری را داشته باشند.

2) تمرین: امروزه اهمیت تمرین های مستمر نه تنها در زمینه صوت بلكه در همه رشته های هنری امری مسلم و اثبات شده است. توصیه ها و روش های زیر برای تمرین و ممارست در زمینه تلاوت قرآن كریم پیشنهاد می شود:

الف) بهترین زمان برای انجام تمرین، بامداد(قبل از طلوع آفتاب) و ابتدای شب (بعد از غروب آفتاب) است.

ب) تمرین هنگام بامداد، بهتر است با پرده پائین شروع شده ، حداكثر تا پرده های متوسط صدا ادامه پیدا كند.

ج ) حداقل میزان این تمرین ها، برای فرد مبتدی و متوسط باید 3 تا 4 روز در هفته باشد.

3) استراحت و خواب كافی: یكی از عوامل بسیار زیان آ ور و مخرب برای صوت انسان فعالیت های شدید بدنی است و تنها چیزی كه می تواند قوای از دست رفته را به بدن بازگرداند، استراحت و خواب كافی و تغذیه صحیح است.

4) حفظ سلامتی: شامل سلامتی عمومی بدن و سلامتی حنجره، گوش و بینی

5) تغذیه صحیح و رعایت پرهیزشامل:

الف) هر چیز بسیار سرد را ننوشیم

ب) خوراكی های بسیار چرب حاوی روغن

ج) خوراكی ها و آشامیدنی هایی كه میزان مزه چندگانه ترشی، شوری، شیرینی، تلخی و تندی در آن زیاد است

د) استشمام هوای آلوده

لحن

می گویند «لحن كمال گفتار است». علمای فن قرائت به مرور زمان متوجه شدند كه آیات قرآن كریم با توجه به دوری و نزدیكی معنایشان، ریتم و آهنگ خاصی دارند و نتیجه آن شد كه الحان را دسته بندی كردند و به هر دسته «مقام» یا «دستگاه» گفتند. این را هم بد نیست بدانید كه هر مقام سه مرحله لحنی اصلی دارد: قرار، جواب، جواب جواب.

مقاه هایی برای قرائت قرآن کریم

بیات

وسیع ترین مقام در قرائت قرآن كریم است و گوشه های بسیاری دارد. معمولاً قرائت با این مقام آغاز می شود و زمینه اجرای مقام های دیگر است كه وقار، عظمت، بزرگی، تسلط و سنگینی را القا می كند و آرامش همراه با غم می آورد. این مقام برای اجرای دعاهای قرآنی، حكایات و اندرزها به كار می رود. نمونه: آل عمران، آیه 171 به بعد‎/استاد مصطفی اسماعیل، مریم، ابتدای سوره‎/ استاد عبدالباسط

رست

بعد از بیات، از كامل ترین مقام هاست. می گویند قدمت آن به زمان حضرت آدم(علیه السلام) برمی گردد. اثر آن برانگیختن حس مردانگی، جسارت و حركت به سمت كشف حقیقت است و در آیاتی كه دارای تأكید و تحكم و امر است، استفاده می شود. نمونه: آیات ابتدای سوره شمس و ضحی‎/استاد عبدالباسط، روم، آیه 20 ‎/استاد منشاوی

عجم و چهارگاه

بعضی، این دو مقام را یكی می دانند ولی بعضی آن ها را از هم جدا می كنند. این سخن سرای مضامین خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا، درخواست و حركت و مبارزه استفاده می شود. نمونه: ضحی آیه 11 انشراح ‎/ استاد عبدالباسط، انعام آیه 99 ‎/ استاد شحات انور

نهاوند

مقام بسیار زیبایی است كه متعادل و قابل انعطاف است و ماهیتی لطیف و منعطف از نظر لحنی دارد. نه خیلی خشن است و نه خیلی خفیف و بیشتر در بیان داستان های قرآنی به كار می رود. نمونه: بقره آیه 250 ‎/ استاد مصطفی اسماعیل، شعراء آیه های 32 و 33 ‎/ استاد منشاوی

سه گاه

زادگاهش آذربایجان است. به مرور، رنگ و بوی عربی گرفته و یكی از مقام های اصلی قرائت قرآن كریم است. آن را نگین مقام ها می دانند.

این لحن برانگیزاننده حس محبت، عشق و سوز دل است و در آیاتی با مفاهیم ، وعده الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، پیروزی و اجابت دعا به كار می رود. نمونه: فاطر آیه های 14 و 15 ‎/ استاد مصطفی اسماعیل، نساء آیه 142 ‎/ استاد شحات انور، انعام آیه 100 ‎/ استاد شحات انور ‎/ حمد، اوایل سوره ‎/ استاد منشاوی، طارق، اوایل سوره‎/استاد منشاوی

صبا

مجموعه ای از نغمات حزین است كه گذشته از دست داده را به تصویر می كشد و ما را به خویشتن خویش دعوت می كند. در آیاتی با موضوع عبرت از حوادث گذشتگان، مقایسه عاقبت نیك مؤمنان و سرانجام بد گناهكاری، دعا و توبه و پشیمانی و ذكر نعمت ها و آیات الهی به كار می رود.نمونه: قیامت آیه های 14 و 15 ‎/ استاد عبدالباسط ‎/ نساء آیه 137 ‎/ استاد شحات انور، الرحمن، اوایل سوره ‎/ استاد منشاوی

حجاز

اثر آن شور و شعف همراه با احساسات عالی و حزین و دعوت به یكپارچگی و اتحاد و آرزو برای سعادت بشر است. از این مقام در آیاتی كه مربوط به بشارت و انذار، نعمت های خداوند، تذكر و یادآوری، امر و توصیه، خلقت جهان هستی و موجودات هستند، استفاده می شود.

نمونه: حشر آیه 21 ‎/ استاد عبدالباسط، نساء آیه 140 ‎/ استاد شحات انور، انعام آیه های 103 و 104 ‎/ استاد شحات انور، مریم آیه های 13 و 14 و 15 و 16 ‎/ استاد عبدالباسط.

فرآوری : زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان

منبع :

خلاصه ای از مقاله علیرضا معاف