علوم طبیعی وارد شده از فارس به چین در زمان یوان

سونگ سیان ( Song xian )

بر اساس کتاب " بیوگرافی گوه کان ( Guo kan ) ـ تاریخ یوان" ،نیروهای مغول به رهبری هولاکو (Hulaku ۱۲۱۷ ـ ۱۲۶۵ ) در سال ۱۲۵۸ بغداد ،پایتخت امپراطوری عرب را به تصرف درآورده و گوه کان فرمانده نظامی تسلیم نامه خلیفه را در کنار رودخانه دجله تحویل گرفت و دودمان عباسی پس از ۵۰۹ سال حکومت نابود گردیدند. هولاکو مؤسس کشور ایلخان فارس، عراق را اشغال کرد و به بغداد و ارپ سوریه رفت.

در قرنهای ۱۳ و ۱۴ ، کشور ایلخان فارس منطقه پهناوری از رودخانه ام تا اقیانوس هند و از رودخانه دجله و فرات تا سند و آسیای صغیر و قفقاز را فرمانروائی کرده بود. میراث علمی امپراطوری عرب توسط دودمان ایلخانیان به ارث برده شد. اعراب نیز با این موضوع مخالفت نکردند. در " فرهنگ Monjid " که در سال ۱۹۶۵ در لبنان به چاپ رسیده در باره " ایلخانیان " آمده است که " در آن زمان ستاره شناسی، ریاضیات و علم پزشکی به شکوفائی رسید. " ستاره شناسی ، ریاضیات و علم پزشکی تقریبا همزمان به چین وارد شد.

۱) ورود کتابهای علوم اسلامی به چین

بعلت اینکه کشور ایلخانی در فارس با دودمان یوان در سرزمین چین ارتباط قریب و نسبت خونی داشت، رفت و آمد اشخاص بین چین و ایران در آن زمان خیلی زیاد بود. کتابهای علمی بزبان عربی در عرصه های مختلف پی درپی وارد چین می شدند. به نوشته کتاب " یوان می شو جیان جی ( Yuan mi shu jian zhi ) " تالیف وانگ شی دیان ( Wang shi dian ) و شانگ چی وونگ ( Shang qi wong )، " در سال ۱۲۷۳، رصدخانه شمال چین اعلام کرد: این رصدخانه ۲۴۲ جلد کتاب بزبان عربی دارد." پرفسور ما جیان ( Ma Jian ) دانشمند معروف چین پس از بررسی و پژوهش در مورداین کتابها نظر داد که این کتب بیشتر در موضوع علوم اسلامی هستند. در این میان کتابهای مربوط به علوم طبیعی بشرح زیر است:

الف) " اصول الهندسه" ( Usoul al Handsah ) اوکلیده ( Euclide ) ۱۵ جلد.

ب)" سوال و جواب هندسه" ۱۷ جلد.

ج) " Al Majisti" ۱۵ جلد. این کتاب قدیمی ترین کتاب ستاره شناسی بقلم Peolemee دانشمند یونان در سال ۱۴۸ نوشته شد و سپس هوناین ابن اسحق ( Hunayn ibn Ishag ) آن را به زبان عربی ترجمه کرد. نام لاتینی آن Mageste است.

د) " زیج " ۴۸ جلد. اسم دیگر آن " تقویم فلکین " است.

و) " سوال الکواکب " ۴ جلد.

ه) " حسابیه " ۸ جلد.

ی) " علم کیمیا " ۸ جلد.

ر) " جواهر " ۵ جلد.

ز) " طب " ۱۳ جلد.

با مراجعه به کتاب " Mukhbat al Dahr fi ajaib al Barri wa al Bahri " دمشقی ( Damashghi درگذشت به سال ۱۳۶۷) می توان دریافت که کتاب " علم کیمیا" دانش شیمیائی غرب را معرفی می کند. " جواهر " پراکندگی معادن جهان و محل تولید ،رنگ ، بو ، شکل و حتی ماهیت فیزیکی و شیمیائی آنها را معرفی می کند. می توان گفت که دانش علوم طبیعی وارد شده از فارس به چین به ریاضیات ، فیزیک ، شیمی ، نجوم ، جغرافیا، پزشکی مربوط بوده و انواع آن گوناگون وکامل است.

۲) استعمال علوم طبیعی اسلامی در چین

در میان علوم طبیعی وارد شده از فارس ، نجوم مورد توجه و استفاده دولت مرکزی قرار گرفت. در سال ۱۲۷۱ قوبیلای قاآن دستور داد در ناحیه شانگ دو ( Shang du ) جنوب شرقی شهرستان دو لوان مغولستان داخلی امروز ) رصدخانه هوی هوی را بسازند. زمان الدین ستاره شناس که از فارس به چین آمده بود مسوول آن شد. در سال ۱۲۶۷ زمان الدین تقویم جدیدی به قوبیلای قاآن تقدیم کرد و دستور اجرای آن صادر گردید. آقای چن جیو جین ( Chen jiu jin ) در کتاب " پژوهش های تاریخ ستاره شناسی هوی هوی " خود در این باره به معرفی منظم و کامل پرداخته که اینجا لازم نیست بتفصیل بیان شود.

کتاب " نسخه طبی هوی هوی " توسط پزشکان هوی هوی چین در زمان یوان بر اساس موضوعات کتابهای طبی مختلف وارد شده از فارس تالیف شده بود. من با مقایسه کتابهای طبی عربی و تاریخ پزشکی متوجه شدم که کتابهای طبی و نسخه های طبی دانشمندان فارس از جمله زکریای رازی ( Mohammad zakariya Razzi ) علی بن عباس المجوسی ( Ali ben Abas Majusiyi ) ، بو علی سینا ( Avisenna )مروزی ( Marwazzi ) ، سابور سهلی ( Sabur sahli ) و سحربخت ( Sahar bakht ) در زمان یوان وارد چین شده بودند و برای معالجه بیماران و نجات جان انسان ها مورد استفاده قرار می گرفتند. این کتابها و نسخه های طبی فارسیان پس از کپی شدن با کتابهای و نسخه های طبی چین مخلوط گردید. بگونه ای که در ۱۳ جلد کتاب طبی اشاره شده در کتاب " یوان می شو جیان جی " ، موضوعات کتابهای پزشکان فارس فوق الذکر وجود داشت. علاوه براین ، مهارت پزشکی فارس و عرب نیز با طب سنتی چین مخلوط شد مثلاً: وی ای لین ( Wei yi lin ) پزشک چین در زمان یوان در کتاب " نسخه طبی موثر در محافل پزشکی جهان " به روش نصب نردبان برای معالجه بیماری دررفتگی استخوان اشاره کرده که این روش با روش " نسخه طبی هوی هوی " یکی است و منشاء این روش " فرهنگ پزشکی " بوعلی سینا بود." روش دست کشیدن و پا زدن " ، روش دیگری برای معالجه بیماری دررفتگی استخوان ، نیز از " فرهنگ پزشکی " بوعلی سینا آمده بود. توضیحات مربوط به آن در مقاله " طب فارس قدیم و چین " بنده بطور مفصل مندرج است.

علم تشخیص سنگ های گرانبها وارد شده از فارس در زمان یوان نیز مورد قبول داشنمندان چین قرار گرفت. آقای تائو زونگ ای ( Tao zong yi ) در کتاب خود به معرفی سنگهای هوی هوی پرداخته و بنده نیز در مقاله خود تحت عنوان " سنگهای هوی هوی و ورود علم سنگ گرانبهای عرب به شرق" سنگهای هوی هوی را بطور مفصل معرفی کرده ام. در اینجا ما تنها به سنگ سبز هوی هوی اشاره می کنیم.

در کتاب تائو زونگ ای آمده است که سنگ سبز به ۳ نوع تقسیم می شود: ضوبابی ( Zhubabi) درجه بالا و سبز پررنگ است. زمرد ( Zomorrod ) درجه متوسط و سبز روشن است. صابونی ( Sabooni ) درجه پایین و سبز کم رنگ است.

لازم بذکر است که در میان سنگهای هوی هوی یک نوع سنگ بنام فیروزه وجود دارد. در کتاب " فرهنگ دارو " ابن بطار نوشته شده که ماهیت فیروزه سرد است و در چاه معدن زیرزمین نیشابور تولید می شود. نیشابور یک شهر قدیمی واقع در شمال شرقی ایران است. تائو زونگ ای آن شهر را نیسابور ( Naysabur ) خوانده است. تائو زونگ ای نوع دیگر فیروزه را فیروزه کرمانی نامیده است. کرمان اسم یکی از استانهای ایران است. کیفیت فیروزه تولید شده در کرمان پایین تر از فیروزه تولید شده در نیشابور است، در کتاب تشخیص سنگ گرانبها که توسط اعراب نوشته شده به این نوع فیروزه اشاره نشده است.

ولی در کتاب تائو زونگ ای به فیروزه کرمانی اشاره شده که این نوع فیروزه باید توسط فارسیان وارد چین شده باشد و در زمان یوان برای آقای تائو زونگ ای آشنا باشد. این موضوع نشان می دهد که مبادلات فرهنگی بین چین و ایران در زمینه های علوم طبیعی در زمان یوان خیلی زیاد بوده است.

چین و فارس بنیانگذار جاده ابریشم بودند. دو تمدن بزرگ در مسیر جاده های ابریشم زمینی و دریائی بمدت بیش از ۲۱۰۰ سال به گفتگو و مبادله پرداخته اند. این مبادلات بویژه در زمینه علوم طبیعی ، سطح علمی و تکنولوژی هر دو کشور را ارتقاء داد و رشد اقتصادی اجتماعی آنها را پیش برد. در قرن ۲۱ ، برای سعادت بشر، چین و ایران باید با تجلی دوستی سنتی و تقویت مبادله و همکاری از فردای زیباتر استقبال کنند.