انجمن های علمی از جمله نهادهای برجسته ای هستند که در ارتقای علمی و ترویج علم و دانش در دنیا نقش مهمی ایفا می کنند. تاریخچه انجمن های علمی به دوران پس از رنسانس در قرن شانزدهم در ایتالیا برمی گردد وپس از آن طی قرن هفدهم در اروپا، قرن هجدهم و نوزدهم درکشورهای آمریکایی و طی قرن بیستم درکشورهای آسیایی پایه گذاری شدند. در تعریف انجمن های علمی، به سادگی می توان گفت که این انجمن ها مجموعه ای از افرادی هستند که در یک حیطه تخصصی اهداف مشترکی دارند. ماموریت انجمن های علمی به طور کلی ارتقای کیفی، پیشبرد و توسعه اهداف انجمن و خدمات سلامت از طریق آموزش، تحقیق، جلب حمایت و همکاری است. از جمله اهداف مهم انجمن ها موارد زیر را می توان برشمرد:

۱) تبادل اطلاعات و دانش میان اعضای انجمن

۲) تشویق و توسعه پژوهش های بالینی و پایه،

۳) ارایه وچاپ نتایج حاصل از پژوهش ها در منابع معتبر علمی دنیا،

۴) برگزاری کنگره های علمی در سطح ملی و بین المللی و آموزش مداوم حضوری و غیرحضوری،

۵) تثبیت و ارتقای بالاترین استاندادرهای بالینی و اخلاقی،

۶) ایجاد هم گرایی و یک صدایی به منظور حفظ منافع بیماران و اعضا،

۷) مشارکت در تصمیم سازی ها و سیاست گذاری های بهداشت و درمان کشور.

در کشور ما در حال حاضر قریب به یک صد و پنجاه انجمن علمی گروه پزشکی فعالیت دارند. در گذشته مجوزفعالیت انجمن های علمی از سوی کمیسیون ماده ۱۰ احزاب وزارت کشور صادر می شد ولی حدود دو دهه قبل برمبنای مصوبه نشست دویست و شصت و دو شورای عالی انقلاب فرهنگی، صدور مجوز انجمن های علمی در رشته های هنری به وزارت ارشاد،مجوز انجمن های علمی غیر پزشکی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجوز فعالیت انجمن های علمی گروه پزشکی به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی واگذار گردید. طبق آیین نامه های موجود، کمیسیون انجمن های علمی در معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مسوولیت صدور مجوز تاسیس انجمن ها، نظارت و تایید انتخابات و صدور پروانه فعالیت آنها را بر عهده دارد.

تا سال هفتاد و نه درخواست مجوز تاسیس انجمن های علمی فقط به متقاضیانی تعلق می گرفت که انجمن مورد درخواست آنها به صدور مدرک تحصیلی رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منجر می شد، ولی با توجه به نیازهای روزافزون و درک واقعیات موجود، با تایید وزیر وقت بهداشت ودرمان اولین انجمن چند حرفه ای با عنوان انجمن علمی اعتیاد شکل گرفت و پس از آن این روند ادامه یافته است. اغلب انجمن های علمی موجود در کشور، مشکلات متعددی در راه فعالیت خویش دارند که برخی از مهم ترین موارد آن به شرح زیر است:

الف) کم بودن تعداد اعضای پیوسته و وابسته انجمن که در مواردی کمتر از پنجاه درصد فارغ التحصیلان آن رشته را شامل می شود،

ب)مشارکت حداقلی و کم انگیزگی اعضا در برگزاری انتخابات انجمن به نحوی که تعیین هیـات مدیره قوی وبا کارایی بالا را مشکل می سازد،

ج) کم توجهی نهادهای رسمی وزارت بهداشت به نظرات کارشناسی و تخصصی انجمن های علمی و به حاشیه رانده شدن آنها،

د) مشارکت نداشتن انجمن های علمی در روند سیاست گذاری کلان بهداشت و درمان، و

هـ) مشکلات مالی متعدد برای ادامه فعالیت انجمن ها به نحوی که با حق عضویت کم که آن هم فقط از سوی اقلیتی پرداخت می شود و بیشترانجمن ها قادر به تامین هزینه های یک ماه خود در سال هم نیستند.

نگارنده که خود عضو هیأت مدیره جامعه متخصصان داخلی کشور و نیز عضو هیأت مدیره انجمن متخصصان غدد درون ریز کشور است، می داند که برای برگزاری یک کنگره سالانه علمی به ارقام چند ده ویا حتی چند صد میلیون تومانی نیاز است که ازطریق دریافت حق عضویت اعضا به هیچ عنوان مقدور نیست. بسیاری از انجمن ها حتی از داشتن یک دفتر کوچک استیجاری نیز محروم اند. با عنایت به مشکلات گفته شده، چگونه می توان یک انجمن علمی را سرپا نگاه داشت؟ از سویی به دلیل استقبال نکردن اعضا از حضور موثر در انجمن های علمی، این نهاد ها نمی توانند سخنگوی واقعی رشته تخصصی خود باشند و از سوی دیگر نیز بهای کافی از سوی نهادهای رسمی کشور به آنها داده نمی شود. بنابراین یک دور تسلسل معیوب شکل گرفته است که به تضعیف بیشتر انجمن های علمی منجر شده است.

برای حل مشکلات موجود در راه فعالیت موثر و موفق انجمن های علمی می توان راهکارهای زیر را مطرح ساخت:

۱) مجوز تاسیس انجمن های موازی در یک رشته با هدف برقراری رقابت سالم: به منظورترغیب بیشتر فارغ التحصیلان رشته های گوناگون مجوز تاسیس انجمن های موازی می تواند یک راهکار تلقی شود. البته این مهم باید با در نظر گرفتن مجموعه شرایط فرهنگی واجتماعی کشورمان صورت پذیرد و برای مثال، به شرطی می توان فعالیت انجمن های موازی در یک رشته تخصصی را مجاز شمرد که انجمن جدید حداقل یک سوم تا یک دوم متخصصان آن رشته راتحت پوشش قرار دهد و بتواند این شرایط راحفظ کند، در غیر این صورت، فعالیت بدون حساب و کتاب انجمن های موازی سبب برقراری شرایط رقابت سالم به منظورارتقای فعالیت انجمن ها نخواهد شد.

۲) همکاری مشترک انجمن های علمی علوم پایه و بالینی در فعالیت های آموزشی و پژوهشی و حتی برگزاری کنگره های مشترک علمی،

۳) کسب اعتبارهای مالی لازم از طریق نهادهای خیریه و یا شرکت های دارویی داخل و خارج کشور (که مبالغ زیادی را برای برگزاری کنگره ها به انجمن های گوناگون اختصاص می دهند) به منظور تاسیس مجتمع انجمن های علمی تا فضای فیزیکی و دفاتر مناسب را در اختیار انجمن های گوناگون قرار دهند. حتی می توان برای ساخت یک «سالن همایش» مناسب با شأن کشور و انجمن های علمی اقدام کرد تا همایش های بزرگ بین المللی داخلی در آنجا برگزار شود و در هزینه برگزاری کنگره ها صرفه جویی قابل ملاحظه ای برای انجمن های علمی را به دنبال داشته باشد،

۴) تشکیل اتحادیه انجمن های علمی ایران

(Iran Medical Society Association) به منظور ارتقای فعالیت و وحدت رویه انجمن های علمی با ساز و کار علمی و قانونی،

۵) از آنجا که انجمن های علمی نهادهای غیردولتی محسوب می شوند، برای جلوگیری از وابستگی به دولت باید بتوانند با ساز و کارهای مناسب اقتصادی از طریق فروش تولیدات علمی و پژوهشی خود به کسب درآمد بپردازند و آیین نامه های حمایتی نیز در این رابطه تدوین شوند. البته با انجام تبلیغات مناسب می توان مبالغی نیز از طریق نهادهای خیریه به فعالیت این انجمن ها اختصاص داد و یا حتی بخشی از مالیات پزشکان به انجمن های علمی مربوطه پرداخت شود، و

۶) مشارکت دسته جمعی و برنامه ریزی شده انجمن های علمی در تدوین دستورالعمل های کشوری در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان نظام پزشکی.

البته موارد فوق فقط بخشی از راهکارهاست که در کوتاه سخن می توان به آن اشاره کرد. از آنجا که یکی از معیارهای توسعه یافتگی جوامع امروزی نقش نهادهای مدنی در تصمیم سازی ها و تصمیم گیری های کشوری است، تا زمانی که حضور انجمن های علمی در کشور از سوی مسوولان به معنای واقعی باور نشود و به این اعتقاد نرسیده باشیم که انجمن های علمی از مهم ترین ثروت های کشور محسوب می شوند، نمی توان دور تسلسل باطل ایجاد شده را از بین برد. مردم سالاری واقعی به معنای توجه وحمایت از تشکل های مردمی و مدنی است و توجه به انجمن ها از نمونه های بارز توجه به تشکل های مردمی و مردم سالاری است.