فروشگاه اینترنتی پاسارگاد آریان

آسیب شناسی در عرصه هر فعالیت و حركت، اگر به نوعی یكی از كاركترهای حركت نباشد ولی مهمترین ضرورت برای حركت محسوب می شود به عبارت دیگر تا وقتی موانع حركتی وجود داشته باشد حركت كند و تا حد عدم، پیش خواهد رفت.

آسیب شناسی در عرصه هر فعالیت و حركت، اگر به نوعی یكی از كاركترهای حركت نباشد ولی مهمترین ضرورت برای حركت محسوب می شود به عبارت دیگر تا وقتی موانع حركتی وجود داشته باشد حركت كند و تا حد عدم، پیش خواهد رفت.

اگر آسیب شناسی را به شناخت سم تشبیه كنیم، خواهیم دید كه سم شناسی به ما قدرت گریز از سم (خطر و آسیب) و زنده ماندن را می أهد، موضوعی كه به مراتب بیشتر در آسیب شناسی حركت ها مورد بی توجهی قرار گرفته است.

در این مقاله سعی داریم تا به آسیب شناسی عرصه ای بسیار مهم از زندگی انسان كه همانا عرصه «علم پژوهی و تولید علم» است ـ بطور خاص در كشورمان ـ بپردازیم.

در ابتدا به این سؤال پاسخ می دهیم كه آیا نقیصه و مشكلی در حوزه علم پژوهی و تولید علم در كشورمان وجود دارد یا نه؟ سؤالی كه ضرورت بحث را تبیین خواهد كرد.

برای جواب به این سؤال كافی است وجود ضرورت آسیب شناسی را مطرح كنیم و به نظر می رسد یك نگاه كلی به وضعیت علمی كشورمان در این مسیر رهگشا باشد.

فكر كنیم ما آسیبی در عرصه علم پژوهی نداشتیم، در این صورت باید نه بطور آرمانی بلكه واقع بینانه، در چه موقعیت علمی ای قرار می گرفتیم؟ (در این بخش در پی آن نیستیم تا معیارهای علمی بودن را به چالش بكشیم). اگر از زاویه دنیای تكنولوژیك به جایگاه خود بنگریم در خوشبینانه ترین حالت، رتبه ۳۱ امین كشور جهان را خواهیم داشت (۱) و اگر از پنجره حقیقت به واقعیت نگاه كنیم، بی شك تا آ»چه باید باشیم فاصله بسیاری داریم، یك معیار خوب برای سنجش این وضعیت، روایتی است كه از امام موسی كاظم (ع) بدین شرح نقل شده است:

«شایسته ترین علم برای تو آن است كه عمل تو جز بدان اصلاح نشود و واجب ترین علم برای تو آن است كه در برابرش از تو بازخواست می كنند و لازم ترین علم برای تو آن است كه قلبت را به صلاح آورد و فساد قلب را برای تو آشكار سازد و فرجام علمی نیك تری است كه بر عمل دنیای تو بیفزاید پس خود را به علمی مشغول مساز كه ندانستن آن زیانت نمی رساند و از علمی غافل مشو كه نداشتن آن ، بر نادانی ات می افزاید».(۲)

نتیجه آنكه بی تردید دچار آفت ها و آسیب هایی شده و هستیم كه ما را از جایگاه مطلوب بیش از حد دور ساخته است.

مفهوم علم

در ادامه بحث باید مفهوم علم را مشخص كنیم تا نشان دهیم در پژوهش چه چیزی دچار مشكل شده ایم و سرمنزل مقصود را به واسطه كدام المان ها گم كرده ایم.

در تعریف علم، علم را مجموعه آی از نظریه ها برای شناخت پدیدارها و حل معضلات و بر آوردن نیازهای افراد و جامعه می دانیم.

از وپژگی های این تعریف كه در ادامه، هر یك اهمیت به سزایی در راهبرد این مقاله دارند، می ـوان به ویژگی های شناخت، معادلات كاربردی ـ و نه انتزاعی صرف ـ ، بیان مطلق پدیدارها، معضلات و نیازها ـ كه بیانگر توجه به ۲ ساحت ماده و معنا است ـ و توجه به فرد و جامعه اشاره كرد.

تعریف بالا را در سه لایه قرار می دهیم تا ویژگی های علم را بهتر سامان دهیم. در لایه اول ، اطلاعات (۳) ـ مواد خام ـ در لایه دوم معرفت، یعنی محل استقرار اطلاعاتی كه مبنای عقلانی دارند و در لایه سوم، معرف همبسته و هماهنگ در یك جهت برای كارایی و كاربرد خاص قرار دارد.

مهمترین نتیجه این لایه بندی ، در آخرین لایه آن روشن می شود «هدفمند بودن». مهمترین ویژگی علم است. اینكه از علم برای چه منظوری بهره می بریم سؤالی است كه اگر برای هر اندیشه اهمیت فوق العاده ای باید داشته باشد ولی هر سیستم ، ناچار از پاسخگویی آن، برای حركت خود راه دیگری ندارد.

«علم برای چه؟» جواب این سؤال ، راه های پژوهش را معلوم می كند به علاوه اینكه می ـواد علمی بدون یك پژوهش را هم به چالش بكشاند.

تئوری «تصرف در طبیعت» (۴) یك جواب غالب دنیای غرب است كه البته بیش از پیش با «انسان محوری» (۵) وی در تعامل است و تئوری «رشد» (۶) كه بیشتر شبیه یك منحنی است كه دوباره به نقطه صفر بر می گردد چون به هیچ وجه رشد ارزش اصلی ندارد بلكه باید غایت و منظوری را هدف رشد قرار دهیم.

نظریه سومی هم وجود دارد كه عنوان «تربیت» برای ان ـ به نظر من ـ عنوان زیبنده ای محسوب می شود قدم نهادن در بیكرانه ای كهكرانه اش خداست، غایتی است كه این نظریه بر آن تأكید می ورزد.

تمدن سازی ، بستر علم پژوهی

تولید و پژوهش در خلاء اتفاق نمی افتد و لازمه هر حركتی، زمینه و بستر حركت است. پیش از آكه تولیدی صورت گیرد باید اطلاعاتی باشد كه با مبنای عقلانی ، هدفی معین را ترسیم كند تمدن بستری است كه به اطلاعات پراكنده مبنای عقلانی و هدفی برای پردازش می دهد.

تمدن ، حاصل مهندسی علوم بنیادی است، فلسفه ، حكمت ، كلام و فقه، كه قرار است ارزش ها ، تكلیف ها و فضیلت ها را مشخص سازد، نیروها را متمركز كند به آنها هدف دهد و همواره هدف را در تیررس نگه دارد.

حوزه شد مركز تولید احكام فردی و رساله مجتهدین، اگر چه بعضی از دلیران این پایگاه شجاعانه بر جامعیت و بنیادی بودن اسلام، در عرصه عمل تأكید كرده و می كنند ولی واقعیتی به نام «قدرت مهندسی جامعه» در میان غالب مورد بی لطفی قرار گرفت.

تمدن، قدرت مهندسی جامعه را بدست می گیرد تا مفاهیم، دانش و طالاعات متناسب با خود را تولید كند.

نیاز به تمدن سازی ، احساسی است كه هر اندیشمند آن را ضرورت حركت های علمی منسجم، هماهنگ و كارا می داند.

اگر دنیای علم را یك دنیای یكپارچه پراكنده بدانیم، هر گونه كه سرمایه گذاری كنیم، همانقدر به منابع دست پیدا می كنیم. متنها نكته این است كه نه تنها یك طول بلكه یك زاویه هم در كار است، پس اگر طول حركت قابل توجه باشد، اهمیت جهت به مراتب بیشتر و قابل توجه تر است.

دستیبابی به اطلاعات و پردازش آن اطلاعات محتاج روش است و بنیان هر روشی، فلسفه آن روش است، نكته ای كه ویژگی هر درجه از مفاهیم (عمومی، تخصصی و بنیادی) محسوب می شود.

هر تمدن حاصل فعالیت منسجم وكارای اندیشمندان علوم بنیادی آن تمدن است. اندیشمندانی كه در حوزه فلسفه (كلام، حكمت و فقه ) تعریف علم، روش علم و موضوع و هدف آن را به چالش می كشند.

اگر به دنبال تمدن سازی باشیم باید پایگاه های علمی خود را به پژوهش فرا بخوانیم. عوامل و موانع هر كدام را مشخص كنیم و از آنها بخواهیم تا بستر تولید و پژوهش را بوجود آورند.

مهد اندیشه ـ یعنی جایی كه حداقل انتظار می رود اینگونه باشد ـ در ایران، حوزه و دانشگاه است.

بیشك اگر این دو پایگاه علمی، وظیفه خود رابه نحو احسن انجام می دادند. به اولین مرحله تولید علم و پژوهش ـ تولید علم بنیادی ـ رسیده بودیم ، بستری كه باید حاصلخیز باشد هنوز كویر باقی مانده است و انتظار تولید و پژوهش در لایه ها و درجه های دیگر كه بتواند نیازهایمان را تأمین كند ـ و نه خواست دیگران ـ دور از دسترس ، اگر هم عزممان را جزم نكنیم تغییری رخ نمی دهد.

آسیب شناسی ساخت های دانشگاه

دانشگاه (۷) نماینده مركز تولید علم در تمدن غرب است، جایی كه بوجود آمد تا اندیشه كند و آرزوهای سرزمین غرب را بر آورده سازد.

لاتزا دل و استو، فیلسوف دهه ۸۰، هدف از اینكه تمدن غرب، فرزندان خود را به دانشگاه می فرستند، این گونه ابراز می كند: «به مدرسه می فرستیم تا یاد بگیرند كمتر بدهند و بیشتر بدست آورند ولی همواره در نادانی باشند، از چرایی ها نپرسند و چگونگی ها را دنبال كنند .... اقتصاد و جامعه شناسی بخوانند و تغییر دهند چون باید بخوریم و در ویلا زندگی كنیم و البته بخوابیم و هیچ دردی نداشته باشیم ... این مطلق نادانی است» (۸) .

اندیشه های این تمدن از سطحی ترین لایه های خود وارد ایران شد و به بنیادی ترین اهداف خود برای غرب جامعه عمل پوشاند. ارمغان اندیشه برای ما، با نام «توسعه» ، «موضوع» ، «روش» و «محتوای» پژوهش بود، علوم بنیادی را زیركانه نهادینه كرد و هاله آی قدسی بر آنكشید و از دانشگاه های ما خواست حداكثر تولیدی كه داشته باشد رای علوم تخصصی نباشد.

توسعه (expension) وسعت دادن در سطح و نه تعمیق دادن، نسخه ای بود كه برای ملل جهان سوم مخصوصا مراكز علمی پیچیدند.

آقای دانیل لرز (۹) معیارهای توسعه را تنها كمی و در غالب مواردی چون میزان گسترش شهرها، میزان باسوادی، میزان استفاده از وسایل ارتباط جمعی و میزان مشاركت در انتخابات می داند یك رشد كاملا سخطی ، ارمغان مشكوك دنیای غرب بود.

از این غامل شدیم كه هر پیشرفتی بستر می خواهد و با بستر دیگران، مشكلات ما حل نمی شود با استعدادها و پتانسیل های بسیار ، مقهور استعدادی مكشوف دیگران شدمی، سنت، هویت و تمامیت خود را نفی كردیم تا دیگری شویم.

با پیچ و مهره های نچسب دیگران چیزی را مونتاژ كردیم كه اگر به درد سایرین می خورد ولی برای ما فایده ای نداشت، ۲۰۰ سال از دنیای دیگران عقب ماندیم و مهمتر برای خود هم دنیای نساختیم.

دكترها را در برابر حكیم ها قرا دادیم و سطحی ترین لایه های تمدن غربرا وارد كردیم و ا نتظار داشتیم مشتاقانه ملت را همراه خود كنیم. ناآگاهانه سنت های خود را به عنوان مواد خام یك تمدن، مورد بی اعتنایی و عتاب قرار دادیم.

اندیشه یم ثل دیگران شدن را در ذهن ها پروراندیم. حقیقتی كه اگر مغفول بماند ، زیاد طول نخواهد كشید كه راه بازگشتی برایمان باقی نمی ماند نهضت ترجمه یك طرفه، در دانشگاه های جهان سوم بیان واضحی از تعمق خودباختگی است.

بی توجه از اصلیت ها، تنها وارد كننده شده ایم، در حالی كه اگر تولید علمی در جایی رخ دهد، جهان غرب وارد كننده نیست بلكه بومی كننده است، آنقدر آن یافته ار از حیث مووضع ، روش محتوا و هدف به چالش می كشاند تا با نظام فكری او هماهنگ و نه حتی غیر متعارض شود.

باید در كشورمان،دانشگاه را پوینده اهداف خودمان كنیم. چشم ها را باز و حقایق را درك و نیازها را پیدا كنیم. موضوع ها و روش های پژوهش را بازخوانی كنیم و با غایت مورد نظرمان هماهنگ سازیم. معلوم كنیم از علم چه انتظاری داریم و آیا انتظا رما از علم با عقل و منطق ابزاری تأمین می شود. تحقیقا نیاز به علم الانساب نداریم، علمی كه نداشتن آن ضرری ندارد و دانستن آن سودی (۱۰) .

آسیب شناسی ساختهای حوزه

حوزه، نماینده تمدن اسلامی، تمدنی كه بیش از سایرین با سنت و فرهنگ، نیازها و اهداف ملت ایران، خوانایی دارد. روزگار درخشنده این تمدن، مدیون مردان اندیشه ی همین مرز و بوم است ولی غفلت و اهمال فرزندانشان كار را به انزوا كشاند تا جایی كه رزگار، اندیشه میراث داران عظمت را زیركانه ربود. جریان پوینده و پویا به ریان «ولوبلغ ما بلغ» تیدل شد، زمان و مكان را فراموش كرد و از حد شهید اول و ثانی، ملاصدرا و شیخ انصاری فراتر نرفت، حركت استثناهای خود را بر نتافت و بحران علم پژوهشی و تولید عم را به جای حل نیازها فردی و سیستماتیك، ب تمدن درخشان خود هدیه كرد.

در فرازهایی از تاریخ، اگر بحرانی در چارچوبی احساس می شد كه حوزه می بایست از خود حركتی نشان دهد، حركت قابل توجهی به چشم می آمد ولی نه چارچوب ها و نه احساس ها، طراحی مطلوبی نداشتند. تمام پژوهش ها، انتزاعی باقی ماند، معادله ای كاربردی بیان نشد تا توانایی اداره سیستم ها را از خود نشان دهد، تكیه گاه ملت را دچار تردید كرد و به سایرین اجازه عرضه ی اندام نداد.

تا جایی كه حوزه شد مركز تولید احكام فردی و رساله مجتهدین، اگر چه بعضی از دلیران این پایگاه شجاعانه بر جامعیت و بنیادی بودن اسلام، در عرصه عمل تأكید كرده و می :نند ولی واقعیتی به نام «قدرت مهندسی جامعه» در میان غالب مورد بی لطفی قرار گرفت.

الگوهای علمی و معادلات كاربردی ، آرزوهای عرصه تولید و پژوهش شد بستر تولید و پژوهش تنها زمانی فراهم می شود كه نه تنها اهداف بلكه روش دستیابی به اهداف هم معلوم شود یعنی هم «فلسفه» و هم «فلسفه دین» را در اختیار لایه ها و درجه های علم قرار دهد. واقعیت حوزه واقعیت ایستایی ها و واقعیت دانشگاه واقعیت حركت قهقرایی است. دو خطر بزرگ كه كاملا جدی ، تولید و پژوهش را تهدید می كنند و كارایی حداقل را نیز زیر سؤال می برند.

ضرورت تعامل حوزه و دانشگاه

داشتن تمدن ، ضرورت تولید و پژوهش است و مهمتر اینكه برای تحقق این آرزو باید بعد از آسیب شناسی تمام پتانسیل ها، آنها را به تعامل فرا بخوانیم.وقتی یك توان بسیار بالایی برای تولید و پژوهش، با ۲ پایگاه عظیم فكری داریم، حتی اگر مسیر شكرگذاری و قدردانی را در خاطر نداشته باشیم، اگر از این توان استفاده نكنیم لایق هر گونه مصیبت و بحرانی خواهیم بود.

اگر از حوزه انتظار بیشتری در تولید مفاهیم و علوم بنیادی كرابردی ـ و البته تخصص ـ داریم ولی حضور این مفاهیم، در لایه های دیگر علم، آرزویی است كه باید دانشگاه به آن تحقق ببخشد.

در پایان حقیقتی جز این آیه وجود ندارد كه سنت الهی بر تمام بشریت است و آن درك این عبارت است كه «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم» (۱۱).

پژوهشگر: سید محمدمهدی غمامی

ارجاعات

۱ـ group Nature publication , revue Nature July ۲۰۰۴

۲ـ اعلام الادین ـ ۳۰۵

۳ـ data

۴ـ exploite de nature

۵ـ hommanisme

۶ـ development

۷ـ universite

۸ـ Lanza Del Vasto, premier et second conference ۱۹۷۷/۱۰/۱۹ science du bien et mal

۹ـ ۱۹۸۰ lerner

۱۰ـ (... ذلك علم لایضرمن جهله و لا ینفع من علمه ) میزان الحكمه ح ۱۴۱۱۴

روایت مذكور از پیامبر در مورد كسیاست كه به علت دانستن «علم الانساب» ، علامه نامیده می‌شود

۱۱ـ رعد ـ ۱